موهن ۽ عاقل جو سنگم
”درد جون آيتون“ ۾ سندس اهي رچنائون شامل آهن، جيڪي ڪجهه ته منظرِعام تي آيل آهن ۽ ڪُجهه نڪور ته ڪي وري مٽيءَ جي دز چڙهيل اهي لازوال رچنائون آهن، جن کان هو پاڻ به بي خبر هو- بلڪل پنهنجي بي ترتيب زندگيءَ جيان! سعيد جون انيڪ ڪوتائون مون هڪ رات سندس گهر جي پراڻن ۽ ڦاٽل ڪتابن جي وچ مان ايئن کوٽي ڪڍيون هيون، جيئن موئن جي دڙي مان ڪنهن تاريخي ۽ ناياب مورتيون ۽ سونيون سرون ڪڍيون هجن.
”درد جون آيتون“ ۾ اهي الهامي آواز آهن، جيڪي هو بيساخته پَنن تي پٿاريندو ويو آهي. مون سندس اکين ۾ درد جون اُهي آيتون لهندي ڏٺيون آهن، جيڪي هڪ پوڙهي پاڙيسري ٽيگور جي ٽيگور نه هجڻ جو شڪ ڀائيندي اکين ۾ ڏٺيون هيون ۽ جيڪي زرينا، سنڌ جي مهان ڪوي ۽ پنهنجي ور شيخ اياز جي اکين ۾ لهندي پَسيون هيون. سعيد جي اکين جون سموريون چلولايون ۽ دردن جا پهاڙ ڪرندي هنن اکين پسيا آهن، پر سندس زخمن تي پها رَکڻ جي سگهه مون سميت اڃا ڪنهن به نه ساري آهي.
بڻيو طور سينا، اسان جو هنيون،
اسان تي لٿيون، درد جون آيتون.
ان ڳالهه کان انڪار نه ٿو ڪري سگهجي ته سعيد جي شاعري، اکين جو رستو چيري هينئين سان هنڊائڻ جي ڀرپور سگهه رکي ٿي. هن وَٽ لفظن ڳولا ناهي پر لفظ خود سندس متلاشي رهن ٿا. هو لفاظيءَ کي خيال جو موت سمجهي ٿو. سادن، سلوڻن ۽ معنيٰ خيز لفظن سان ڀريل سندس ڪوتائن جا رنگ هر اها اک پَسي ٿي، جنهن اندر محبت جي مايا هر رُخ کان روشن آهي. هو ڪاڪ ڪنڌيءَ جو اهو ناکئو آهي، جيڪو گجگوڙ گهٽائن ۾ لفظن جي لهرن سان مومل کي مينڌري ۽ مينڌري کي مومل سان ملائي سرهو ٿيندو آهي. سندس هڪ مقبول غزل، جيڪو هو ڪنهن به مجموعي ۾ شامل ڪرڻ کان نابري واري ويٺو هو ۽ اهڙين لکيل رچنائن تي هو هاڻي پڇتاءُ ڏيکاري ٿو، پر منهنجي ۽ ڪجهه ٻين دوستن جي گهڻي اصرار تي، هو نيٺ هن مجموعي ۾ اهو غزل شامل ڪرڻ تي رضامند ٿيو. هي غزل سندس اندر جو اهو آئينو آهي، جنهن جا ڌنڌلا ڌنڌلا عڪس هو پاڻ به پَسي ٿو ۽ اسان سڀني کي به پَسائي ٿو، مطلع سميت ٻه بند:
هر شعر حسينا جو، هر بات حسينا جي،
هر ڏينهن حسينا جو، هر رات حسينا جي.
آواز ڪيو هَلڪو، هر ڳالهه چئي هوريان،
سوچيوسين متان ڀڙڪي، جذبات حسينا جي.
وڃ چَنڊ! ستارن سان، رَستي ۾ اُجالا ڪر،
اڄ رات هتان ويندي، بارات حسينا جي.
سعيد جي سموري زندگي ڄڻ ته سندس ڪوتائن ۾ قيد هجي، ايئن تڏهن ٿو ڀاسي جڏهن سعيد جا غزل، بيت، وايون، نظم ۽ پنجڪڙا پنهنجي انفراديت سان هڪ اهڙي رستي ڏانهن نيو ٿا وڃن، جتي ڪي ڊگهي سفر جا مسافر گهاٽي وڻ جو ڇانورو ڏسي ٿڪ ڀڃڻ لڳن. اکيون اڻ ڄاڻائيءَ ۾ زمين جي اهڙي ڪنڊ تي ٽِڪ ٻڌي بيهن ٿيون، جتي چنڊ ستارن جي جهرمٽ ۾ پنهنجي هُجڻ جو احساس پُختو ٿيڻ لڳي، ۽ بار بار ڪنڌ ورائي ڏسڻ سان به اندر جي اُڃ نه اُجهامي سگهي. ايئن ئي سعيد جون سِٽون ڪو به پڙهندڙ هڪ ڀيرو پڙهڻ کانپوءِ بار بار پڙهڻ چاهيندو. اهڙي خوبي هر شاعر جو مقدر ڪٿي ٿي بڻجي سگهي. داخلي ۽ خارجي ڪيفيتن جو جنجهه اسان کي اهڙيون سوکڙيون ڏيڻ لاءِ آتو نظر اچي ٿو، پر اُن اڄ سعيد کي اهڙي هنڌ رسايو آهي، جتي کيس شايد مڃتا جا موتي ته ملي سگهن ٿا پر پاڻ اهو ڪجهه حاصل ڪرڻ کان قاصر آهي، جنهن سان زندگيءَ کي معنيٰ يا مفهوم ملي سگهي:
ڦٿڪي ٿي تاريخ، اونداهي پاتال ۾،
هن جي ڪائي چيخ، پٿر ڪين ٻڌي سگهيا.
لطيفي رنگ جو پوئلڳ پٿريلي زمين تي پير پِٿون ڪري، جتي هو پنهنجي ماڳ کان بي خبر ٿي چچريل اميدن جا ڏيئا روشن ڪندي اڃا به اڳتي، اڃا به اڳتي جو ورد پچاريندي وڌندو ٿو رهي، کيس شايد اها ڪل ناهي رهي ته هو پنهنجي پويان اهڙا نقش ڇڏيندو ٿو وڃي، جن کي ڏِسي منزل جا مُتلاشي پنهنجو رَستو مَٽي روشن صبح جو خواب ڏسڻ لڳن ٿا. توڙي جو هو پاڻ سان ٿيندڙ وارتائن کي رومانوي روپ ڏيندي هڪ ڊگهو ۽ ٿڌو ساهه ڀريندي ڀٽائيءَ آڏو دانهيندي به نظر اچي ٿو:
بابا ڀٽائيءَ ! مون کي سنڌ ماري ڇَڏيو.
يا وري سندس هڪ وائيءَ ۾ مايوسيءَ جا ڪِرڻا ڪُجهه هن طرح پاڻ پَسائن ٿا:
ڪنهن به هڪ ماڳ جا،
ٿيا نه هيراڪ، وو،
نيڻ رولاڪ، وو.
من، جهڳو ويو سڙي،
ٿا ڏِسن خاڪ، وو،
نيڻ رولاڪ، وو.
شاعريءَ جي هر صنف سان نڀاءُ اهو ثابت ڪري ٿو ته سعيد سنڌ جو اهو ٻهڳڻو ڪوي آهي، جيڪو هر رستو ڄاڻيندي به منزل کان اڻڄاڻ آهي. کيس ٻين جي ڀيٽ ۾ الائي ڇو اها مڃتا نه ملي سگهي آهي، جنهن جو هو حق رکي ٿو. سندس حق ڦٻائڻ وارا ٻيا نه پر اُهي همعصر آهن، جيڪي سندس هيڻي وجود مٿان حاوي ٿيندي وقت جي وير ۾ گهڻو اڳتي نڪري چُڪا آهن، ۽ هو سج - مکيءَ جيان پاڻ مرادو ٽِڙڻ جون اميدون سارڻ تي مجبور آهي؛ ۽ سندس اندر جو جوڙ صليب جي صورت ڌاري، جيءَ کي جهورڻ لڳو آهي. اهڙو ئي اظهار هو هڪ جيءَ جهوريندڙ نظم ۾ به ڪري ٿو:
جيءَ منهنجي ۾ هئي
جوڙ جي نشاني (+) جا
جوڙ جي نشاني سا
ٿي پئي صليب آهي
جنهن تي جيءُ لٽڪيل آ.
موهن ۽ عاقل جو سنگم سعيد ميمڻ، شعور ۽ تحت الشعور جون ڪيفيتون اهڙيءَ طرح بيان ڪرڻ جو ڏانءُ رکي ٿو، جن کي پڙهندي پڙهندي بي ساخته هڪ ساهيءَ ۾ پڙهڻ کانسواءِ رهي نه ٿو سگهجي. پوءِ اهي ڪيفيتون ڪنهن حسينا جي سونهن جا جلوا پَسائين يا مڙني رنگينين کي ساهه سان سانڀائڻ جون سارون ڏيارين. اوسيئڙي جي اڻکٽ سلسلن ڏانهن راغب ڪن يا وري پاڻ کي پاڻ سان آشنا ڪرائڻ لاءِ اُتساهين. هونئن به سندس شاعريءَ جو محور فقط محبت تي ئي محيط ناهي پر هو اسان کي اسان جي ڪرم جي سڃاڻپ سان گڏ، اکين ۾ گهر ڪري ويندڙ اهي منظر به ڏيکاري ٿي، جن کان چاهيندي به مُنهن موڙي نه ٿو سگهجي. جهڙيءَ طرح پاڻ وڻائڻ کيس پسند ناهي اهڙِيءَ طرح سندس سانوري دل ۾ به جڳهه ٺاهڻ مشڪل ناهي. سندس من موهن جي پَڪين ۽ ٿلهين ديوارن جيان مضبوط آهي، ته عاقل جي ڪَچين ڀتين جيان ٿورڙي وَسڪاري سان ڀُري به پوي ٿو. خدا کيس وڌيڪ ڀُرڻ کان بچائي ۽ هو اسان کي اسان جو اهو ماضي موٽائي ڏي، جنهن ۾ هو ”درد جون آيتون“ جهڙا لازوال ڪتاب ارپڻ لاءِ آتو رهيو آهي.
- ساجد سنڌي
حيدرآباد
پهرين جنوري ٻه هزار نَوَ