جوهي جي شاهي بازار
جوھي بازر جي اوڀر ۾ مک چونڪ تي ھوٽل ھوندا ھيا اتي پڻ ٽپھري کان سومھڻي تائين رونق ھوندي ھئي. اتي بہ ڪڏھن ڦڏو ٿي پوندو ھيو تہ بچ بچاءُ ٿي پوندو ھيو ليڪن رندن ڪنھن سان ڦڏو ڪيو تہ پوءِ سمورا رند گڏ ٿي اھا جنگ وڙھندا ھيا ۽ مخالف کي ڪٽڪو ڪڍي کن پل ۾ ڪک پن بہ ٿي ويندا ھيا. انھي جنگ ۾ سرموڙ ڪردار بخش علي رند ڳوٺ جا رند ڪندا ھيا جن جو لٺ سردار حسن رند ھيو . انھي وقت جوھي شھر تي رندن جي ڌاڪ ويٺل ھئي.
جوھي بازر جو ھڪ مک ڪردار پيارو مڱڻھار بہ ھيو جيڪو سرڪاري، غير سرڪاري پڙھو ڏيندو ھيو. سندس آواز ۾ ڪمال جي گهن گرج ھئي. جڏھن بہ ڀير تي ڏئونڪو لڳندو ھيو سمجهي وڃبو ھيو تہ ڪو اھم اعلان آھي ۽ پوءِ ”ھڪ ضروري اعلان ٻڌندا“ جي آواز سان پياري مڱڻھار جو ڪڙڪيدار آواز شھر جي ھڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ ۾ پيو ٻڌبو ھيو.
جوھي شھر جو اھم ڪردار ٻاجهي خان ٿھيم بہ ھيو جيڪو جوھي جي بلدياتي سياست جو اھم ڪردار رھيو. پنھنجي سٺي ڪارپت سبب کيس شھر ۾ عزت جي نگاھ سان ڏٺو ويندو ھيو. ھو پنھنجي گذرسفر لاءِ پنھنجو اباڻو ڪاسائڪو ڪم ۽ جانورن جي کلن جو واپار ڪندو ھيو. جوھي شھر جو ذڪر ڪرڻ وقت وڏيري ميرل باھوِٽي جو ذڪر ڪرڻ ضروري آھي جيڪو ڪافي عرصو جوھي ٽائون ڪميٽي جو چيئرمين رھيو. جوھي جو ھڪ اھم ڪردار توقير عالم مھاجر بہ ھيو جيڪو مارشلا دور ۾ ٽائون ڪميٽي جوھي جو ڪجهہ عرصو انچارج ٿي رھيو. چاپئين ڏاِڙھي رعبدار شخصيت جو مالڪ توقير عالم جام سگريٽ پيئندو ھيو. جوھي ۾ آباد سمورن مھاجرن جيان ھي پڻ سٺي سنڌي ڳالھائيندو ھيو. ان وقت اسان سياست ۾ سرگرم ٿي رھيا ھياسين ۽ سندس سرگرمين کي مشڪوڪ نظرن سان ڏسندا ھئاسون ليڪن ھو سدائين اسان سان پاٻوھ سان ملندو ھيو ۽ ويجهڙائي رکڻ جي ڪوشش ڪندو ھيو.
ٽائون ڪميٽي جو ھڪ چيئرمين ڊاڪتر علي نواز سومرو پڻ ٿيو جيڪو حال حيات آھي. عمر جون اسي بھارون ڏسندڙ علي نواز سومرو سومرن سميت جوھي شھر جي شروعاتي پڙھيل لکيل ماڻھن مان آھي. سندس والد گل محمد سومري پنھنجون نياڻيون بہ پڙھايون. علينواز سومرو سرڪاري نوڪري ڪئي. جوھي ۾ ڊاڪٽري پڻ ڪيائين. جوھي ٽائون جو سٺو منتظم پڻ رھيو. سندس وقت ۾ جوھي ٽائون ڪميٽي صاف سٿري ۽ واٽر سپلاءِ جي معاملي ۾ پاڻ ڀري رھي. پاڻ ادب سياست کي پڙھندڙن ۾ جوھي جا بنيادي ماڻھو آھي. جوھي جي سماجي سرگرمين خاص طور سنڌ گريجوئيٽس ائسوسيئيشن ۾ پڻ وڏو حصو ھيس. جڏھن ميڊيڪل ۾ داخلا وقت مونکي ڊوميسائيل پي آر سي جي تڪڙي گهر ٿي تہ علينواز سومرو مون سان گڏجي ھليو ۽ ڊي سي مير محمدپرھياڙ سان ملي تڙي کڙي ڪم ڪرائي ڏنائين. جوھي ۾ گاج جي نالي سان دوستن لئبرري شروع ڪئي جنھن۾ علي نواز سومري جا صلاح مشورا ۽ ڪتاب ڏيڻ پڻ شامل ھيا. 3 جولائي 1999ع تي لئبرري شروع ٿي جڏھن تہ ڪجهہ ڏينھن بعد 13 آگسٽ تي اڪبر جسڪاڻي جو پراسرار موت ٿيو تہ سنگت اڪبر جسڪاڻي جي خدمتن جي صلي ۾ لئبرري جو نالو اڪبر جسڪاڻي جي نالي پٺيان رکڻ جي تجويز ڏني. ڪجهہ دوستن اعتراض ڪيو تہ جيڪڏھن اڪبر جسڪاڻي خود ڪشي ڪئي آھي تہ پوءِ اھو نالو رکڻ صحيح ناھي. علينواز سومري علامہ آءِ آءِ قاضي جو مثال ڏيندي چيو تہ ڪنھن جي موت جي طريقي سان ڪنھن جو پورھيو ختم نٿو ٿئي . ائين اھو اعتراض پڻ ختم ٿيو. علي نواز سومرو نياڻين سميت پنھنجي اولاد کي تعليم ڏياري. سندس ھڪ نياڻي انيلا ناز سومرو جاپان مان پڙھي آئي ۽ ھنوقت نوشھرو ڪئمپس جي پرو وائيس چانسلر جي عھدي تي ڪم ڪري ٿي.
دين محمد ٿھيم جوھي ۾ پيپلزپارٽي جي سياست جو بنيادي ماڻھو ھيو تہ مارشلا کانپوءِ ضياءَ حمايت تحريڪ ٺاھڻ ۾ بہ پيش پيش رھيو. جوھي ٽائون جو چيئرمين ٿيو. مان وٽس چاچي حاجي ميرل خان باھوٽي واري اسڪالر شپ ملڻ واريڳالھ کڻي ويس ۽ کيس پنھنجي والدين جي مالي حالت کي ڏسندي اسڪالر شپ واري سھائتا جاري رکڻ جو عرض ڪيو. چيئرمين صاحب مونکي ٺھ پھ جواب ڏنو تہ فنڊ ڪونھن جڏھن آيا تہ رابطو ڪبو. دين محمد ٿھيم جوھي ۾ قيصر ٽاڪيز نالي سينيما پڻ کولي. سندس اٿڻ ويھڻ زبردست ۽ شاھانہ رھيو. کيس بہ آخري وقت ۾ موتمار اڌ رنگ جو مرض لڳو ۽ فوت ٿي ويو. جوھي بازر جو ھڪ ڪردار نثار سرھيو بہ ھيو جيڪو جوھي جي بازر۾ اخبار پھچائيندو ھيو. انوقت سنڌي اخبارن جي ڀيٽ ۾ اردو اخبار جنگ گهڻي ھلندي ھئي جنھن سان گڏ سب رنگ ڊائجيسٽ پڻ وڪرو ٿيندو ھيو. نثار سرھئي جڏھن اخبار ڦٽو ڪئي تہ اھو ڪم حسن خاصخيلي اختيار ڪيو جنھن کي حسن ”گُپو“ ڪري سڏيو ويندو ھيو.
جوھي شھر جو ھڪ يگانو ڪردار مٿي ذڪر ڪيل وڏيرو ميرل باھوٽو ھيو. قد بت ۾ سگهو، جناح ٽوپي پائيندڙ، غريب غربي سميت ھر ماڻھو سان چرچو ڪري ملندڙ حاجي ميرل باھوٽي جي پنھنجي پاڙي ۾ وڏي اوطاق ھئي جتي ھر وقت ماڻھن جا ڳاھٽ ھوندا ھيا. آسپاس جي ماڻھن جا تڪرار پيو نبيريندو ھيو. مون پنھنجي سانڀر۾ ڪنھن کان بہ سندس زيادتي جو ذڪر ٻڌو نہ روايتي وڏيرن واريون ڏنڊ چٽيون ئي ٻڌيون. سندس اوطاق تي تاس بہ جام ٿيندي ھئي. ھن پنھنجي پاڙي ۾ سومرن، لغارين، ٻاليشاھين سميت، مختلف ذاتين جي ماڻھن کي رھڻ لاءِ جاءِ فراھم ڪئي، سندن پنھن جي برادري جي ماڻھن جيان خيال ڪندو ھيو. اسانجو سوٽ قربان وزن ۾ سگهو ھوندو ھيو جنھن کي وڏيرو ميرل ٿلھو ھجڻ سبب ”دوسرا “ سڏيندو ھيو جيڪو موٽ ۾ کيس بہ ٿلھو ھجڻ سبب ”تيسرا“ چوندو ھيو. اھڙي مذاق تي چڙڻ بجاءِ ھو انجواءِ ڪندو ھيو. جوھي جا وڏي عمر وارا ماڻھو کيس وڏيرو جڏھن تہ نوجوان کيس چاچو ڪري سڏيندا ھيا. جڏھن مان انٽر پڙھندو ھيس تہ ھڪ ڏينھن بشير پنجابي جي ھوٽل تي دوستن سان گڏ ويٺو ھيس تہ ٽائون ڪميٽي جو ملازم ملو عبدالرحمان پنجابي مونکي سڏڻ آيو تہ توکي حاجي صاحب سڏي ٿو. تڏھن حاجي ميرل ٽائون ڪميٽي جو چيئرمين ھيو. مان سمجهيو تہ سياست ۾ سرگرمي سبب حاجي ميرل جا دڙڪا ملندا. آءُ ڊڄي ڊڄي ٽائون ڪميٽي آفيس پھتس تہ حاجي ميرل ٻيڙي پئي پيتي. مونکي ڏسڻ سان چيائين اڙي ڇورا تون حاجي ﷲ بخش ڊکڻ جو پٽ آھين منھنجي ھائوڪار ڪرڻ تي پاسي ۾ رکيل ڪرسي تي ويھڻ جو اشارو ڪندي ٻوٿ ۾ بجو کولي گهروڙي ڏنائين. چيائين ڇورا ھوشيار آھين تہ شوق سان پڙھ، سياست ڪندين موچڙا ھڻندوسائين. ھن ڪلارڪ کي سڏي چيو تہ صحيح وٺي ھن کي پئسا ڏي. چاچي حاجي ميرل منھنجا سالانہ اسڪالر شپ منظور ڪئي ھئي جيڪا ٽائون ڪميٽي ڪجهہ سالن تائين مونکي ڏيندي رھي. چاچو حاجي ميرل ٻيڙي جو وڏو موالي ھيو نتيجي ۾ پيري ۾ کيس دم جو عارضو وڪوڙي ويو. مان جڏھن ڊاڪٽر ٿي آيس تہ مونکي گهرائي وٺندو ھيو آخري ڏينھن ۾ دم جو شديد عارضو ٿي پيس. چوندو ھيو ڊاڪٽر منھنجو ھيٺيون ساھ ھيٺ مٿيون مٿي آھي اھڙي ڪا سئي ھڻ جو ھيٺين مٿيون ساھ پاڻ ۾ گڏجي پون. جيڪڏھن ميرل باھوٽو سنڌ جي روايتي وڏيري جو ھڪ مثال سمجهجي جنھن کي پنھنجي پئنچايت راڄ جو ايترو خيال ھيو تہ پوءِ سمجهي سگهجي ٿو تہ سنڌ جي ماضي جي پئنچائت پنھنجي جوھر ۾ ڪيتري نہ جمھوري ۽ سگهاري ھوندي. سال 1973 کان 1976ع واري جوھي سميت جوھي جي بازر جو ڏيک ويک رنگ ڍنگ نرالو ھيو. جوھي شھر جي بازر ۾ سنڌي، پنجابي، مھاجر، ٻروچ ھڪ ويڙھي جيان رھندا ھيا. ڪنھن جي دڪان تي چانھ ھلندي ھئي تہ پاڙي واري کي رڙ ڪري سڏيو ويندو ھيو. جمعي ڪوري جا ٿڌا مٽ سموري بازر سميت مسافرن جي اڃ پيا اجهائيندا ھيا. ٽپھري کانپوءِ بازر بند ٿيندي ھئي تہ وڏي عمر وارا پنھن جن گهرن ڏي روانا ٿيندا ھيا ۽ سامھون گذرڻ وقت ٻئي کان پڇندا ھيا تہ ڇو ڀلا اڃا دڪان کليل آھي خير تہ آھي؟. ڪنھن جو دڪان بند ھوندو ھيو تہ انجي پڇا ٿيندي ھئي. دڪان بند ٿيڻ کانپوءِ نوجوان والي بال گرائونڊ تي پھچي ويندا ھيا ۽ سڄي ڏينھن جو آخري ميل، ھل ھنگامون والي بال گرائونڊ تي ٿيندو ھيو. بازر۾ موجود دڪاندارن جا ڏک سک سانجها ھوندا ھيا. تڏھن جوھي شھر ۾ آباد مھاجر پڪا پوڙھا نوجوان ٻار سنڌي ڳالھائيندا ھيا جن پاڻ کي جوھي سان ھم آھنگ ڪري ڇڏيو ھيو. ليڪن پوءِ ٻولي جي فسادن جي گونج اڀري ۽ جوھي مان اردو ڳالھائيندڙ اڻ ڄاتي خوف سبب شفٽ ٿيڻ شروع ٿيا. ڪجهہ سالن اندر بازر۾ نہ شفيع موچي رھيو نہ يعقوب پٺاڻ، نہ الھ بخش ڊکڻ ۽ طفيل پنجابي جو مٺائي جو دوڪان رھيو، ڊاڪٽر سليم جو شفاخانو، جمع ڪوري جي سبيل، ٿڌا مٽ ”پپو“ جون مستيون، ھاشم ڪاسائي جو ٿاڌل جو سندل وقت جي وير اڏائي کڻي ويئي. پوِءِ تہ وڏيرو ميرل باھوٽو ئي نہ رھيوجيڪوباھوٽن، سومرن، ٻالِيشاھين، سميت ست راڄي کي پنھنجو راڄ سمجهي سندن حال ڀائي رھندو ھيو ۽ پوءِ جوھي جي شاھي بازر سميت جوھي جھڙي ننڍڙي شھر کي جنھن سڀاءَ، سھپ جوڙي رکيو ھيو اھو ڪٿي الوپ ٿي ويو.