ڪميونسٽ پارٽي
”پارٽي، قومي اتحاد جي قيام کي سامراجي رجعتي سازش قرار ڏنو ۽ انجي کلي مذمت ڪئي، عوام جي وسيع حصن کي انھي سازش جي مقصدن کان باخبر رکڻ جي ڪوشش ڪئي، پارٽي اخباري بيانن، پمفليٽن ۽ چونڊ مھم کي انھي جو ذريعو بڻايو. . . . . . . . . . مارچ 1977ع جي چونڊ ۾ قومي اتحاد کي شڪست ٿي جنھن تي چونڊ ۾ ڌانڌلي جو الزام ھڻي ايجيٽيشن شروع ڪيو ويو . . . . انڪري پارٽي انجي مخالفت ڪئي، قومي اتحاد صوبائي چونڊن جو بائيڪاٽ ڪيو ليڪن پروگريسو اين ڊي پي سازش کي بي نقاب ڪندي بائيڪاٽ جي مذمت ڪئي ۽ عوام کي چونڊن ۾ شرڪت جي اپيل ڪئي. “
72 صفحن تي مشتمل سرخ پرچم جي انھي خاص شماري ۾ ڀٽي جي آمرانہ طرز حُڪومت کي وائکو ڪندي جنرل ضِاءَ جي شھ تي جيڪا سازش پئي ٿي ان تان پردو کنيل آھي. ڄاڻايل دستاويز ۾ ذوالفقار علي ڀُٽي جي سول حُڪومت ھٽائڻ جي سازش، پاڪستان قومي اتحاد جي ايجيٽيشن، جنرل ضياءَ جي آمد آمد تي پارٽي پوزيشن بيان ڪيل آھي.
زير نظر مضمون جو موضوع ڪميونسٽ پارٽي آھي جيڪا سنڌ سميت پاڪستان جي ھڪ پراڻي پارٽي آھي جنھنجو بنياد گڏيل ھندوستان ۾ 1924 ۾ پيو. انڊيا جي ڪميونسٽ پارٽي مارڪسسٽ تاشقند جي 1920ع واري پارٽي اجلاس کي تاسيسي اجلاس سمجهي ٿي جنھن ۾ ايم اين راءِ پارٽي جي نظريہ دان جي صورت ۾ سامھون آيو. تنھن وقت جي گڏيل ھندوستان ۾ صرف ٻہ پارٽيون پاپولر ھيون جن ۾ ڪميونسٽ پارٽي کانسواءِ ٻي پارٽي ڪانگريس ھئي. جڏھن تہ آل انڊيا مسلم ليگ عوام بجاءِ صرف پنن تي موجود ھئي. ڪانگريس پارٽي کي ڪم ڪرڻ جي آزادي ھئي ليڪن ڪميونسٽ پارٽي جي رنڊ روڪ ڪرڻ لاءِ ڪانپور سازش ڪيس، ميرٺ سازش ڪيس ۽ پشاور سازش ڪيس جي نالي تي سختيون آيون ۽ ھڪ وقت اھڙو بہ آيو جو پي سي جوشي، گنگاڌر اڌيڪاري، رنڊيوي، ڊانگي، شوڪت عثماني، مظفر احمد سميت سموري ڪميونسٽ پارٽي قيادت جيل ۾ واڙيل ھئي. 1942ع ۾ جڏھن پوري ھندوستان ۾ ڪميونل سوال ڇانيل ھيو تہ ڪميونسٽ پارٽي آف انڊيا جي پلينري سيشن ۾ پارٽي نظريہ دان ڊاڪٽر گنگاڌر اڌيڪاري ھڪ ٿيسز پيش ڪئي. گنگاڌر اڌيڪاري پنھنجي ٿيسز ۾ ڪانگريس پاران ھندوستان کي ھڪ قوم قرار ڏيڻ جي نفي ڪندي ھندوستان کي گهڻ قومي، گهڻ ثقافتي خطو قرار ڏيندي سمورين قوميتن جي خوداختياري حق جي حمايت ڪئي ۽ ٿيسز ۾ ڪميونل سوال تي بحث ڪندي بنگال، پنجاب کي الڳ الڳ قوميت قرار ڏيندي سندن خوداختياري حق جي حمايت ڪئي. ذري گهٽ پنجاھ صفحن تي مشتمل ٿيسز ۾ ”ٺوس حل “ واري حصي ۾ صفحي 45 تي گنگاڌر اڌيڪاري ٿيسز ۾ سنڌ تي بحث ڪندي ڄاڻايل آھي تہ” ڇا صرف سنڌي مسلمان قوميت آھن يا مجموعي طور سنڌي ھڪ قوميت آھن. ؟ انھي سوال کي دليل بازي بجاءِ سنڌ جي ماڻھن جي شناخت ۽ روز مرہ زندگي ۾ ڏسڻ جي ضرورت آھي انھي معيار ھيٺ سمورا سنڌي ھڪ قوميت جي تشڪيل ڪن ٿا جنکي حق خوداختياري ڏيڻ سان سنڌي مسلمانن جي تشفي ٿيندي جيڪي سنڌي قوميت جو حصو آھن. “ . گنگاڌر اڌيڪاري ٿيسز مطابق ڪميونسٽ پارٽي ڪميونل سياست جي ٽوڙ لاءِ جنھن حل جي حمايت ڪئي انجو مقصد مسلم اڪثريتي علائقن تي مشتمل پاڪستان جي گهر جي حمايت تہ ھيو ليڪن پاڪستان ۾ شامل ٿيندڙ مسلم اڪثريتي رياستن کي خوداختياري حق ڏيڻ جي ڳالھ بہ ھئي جنھن کي بالشويڪ انقلاب کان پوءِ سوويت يونين ۾ شامل ٿيندڙ قومن ۽ رياستن کي مليل خوداختياري حق سان جوڙيو ويو ھيو. جڏھن پاڪستان ٺھيو تہ ڪميونل سوال حل ٿيڻ بجاءِ وڌيڪ پيچيدہ ٿي ويو ۽ 1948 ع واري ڪلڪتہ ڪانگريس ۾ گنگاڌر اڌيڪاري ٿيسز کي رد ڪندي پي سي جوشي کي پارٽي سيڪريٽري جي عھدي تان ھتايو ويو ۽ بي ٽي رنڊيوي کي سيڪريٽري جنرل چونڊيو ويو. انھي ڪانگريس ۾ ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان لاءِ سينٽرل ڪميٽي ۽ انجو سيڪريٽري پڻ مقرر ڪيو ويو جنھن تي شروع ۾ ئي اعتراض ٿيا. اعتراض ڪندڙن ۾ امين کوسو ۽ قادر بخش نظاماڻي شامل ھيا تہ 1948ع ڪانگريس جي فيصلي سان سنڌ پارٽي جي اڳوڻي سيڪريٽري جمال دين بخاري پڻ اختلاف رکيو. 1948ع جي ڪلڪتہ ڪانگريس 1947ع جي آزادي کي فريب قرار ڏنو ۽ عوامي جهوري انقلاب جي نعري ھيٺ مزاحمت جي لائين ڏني، تلنگانہ ۾ ھاري جدوجھد، مزاحمت ۽ اولھ، اوڀر پاڪستان ۾ لاھور، ڪراچي، چٽگناگ ۽ ڍاڪا ۾ ٽريڊ يونين تحريڪ ۾ شدت ۽ ھڙتالون 1948ع ۾ رنڊيوي مزاحمتي ٿيسز جو شاخسانو ھيون. ڪميونسٽ پارٽي تي 1951ع ۾ ڪريڪ ڊائون ٿيو، نہ صرف پارٽي اڳواڻ، ڪارڪن گرفتار ٿيا بلڪہ راولپنڊي سازش جي آڙ ۾ مزدور تحريڪ ۽ ٽريڊ يونين تي حملو ڪيو ويو ۽ 1954ع ۾ ڪميونسٽ پارٽي تي بندش وڌي ويئي. جنھنجي نتيجي ۾ پارٽي جو نيوڪليس ختم ٿي ويو. انوقت صرف بنگال واري پارٽي مستحڪم رھي. 1954ع ۾ جڏھن ون يونٽ مڙھيو ويو تہ مزاحمت جي صورت ۾ ڪميونسٽ پارٽي پھرين عوامي ليگ، بعد ۾ 1956 نيشنل پارٽي ۾ شموليت اختيار ڪئي جڏھن نيشنل پارٽي ۾ مولانا عبدالحميد ڀاشاني شامل ٿيو تہ 1957ع ۾ اھا نيشنل عوامي پارٽي، ” نعپ “بڻجي سامھون آئي جيڪو ملڪ ۾ سامراج دشمن جهوري قوتن جو وسيع تر متحدہ محاذ ھيو جنھن ۾ بنگال، سرحد، بلوچستان، سنڌ ۽ پنجاب جا سامراج دشمن پرت شامل ھيا. انھي پارٽي ۾ سماج جا اھي پرت بہ شامل ھيا جيڪي سويت يونين جي بالشويڪ انقلاب کان متاثر ھيا. ذوالفقار علي ڀٽي جي دور ۾ بلوچستان ۾ فوجي آپريشن ٿيو۽ بلوچستان ۾ نعپ جي حڪومت ختم ڪئي ويئي تہ احتجاج ۾ نعپ جي اتحاد سان سرحد ۾ قائم مولانا مفتي محمود حُڪومت استعيفا ڏئي ڇڏي. نعپ تي بندش کانپوءِ نيشنل ڊيموڪريٽڪ پارٽي ٺھي جنھنجو سربراھ راجنپور جو بلوچ سردار شيرباز مزاري ٿيو. جڏھن ڀٽي جي خلاف قومي اتحاد تحريڪ شروع ڪئي تہ نيشنل ڊيموڪريٽڪ پارٽي ان سان گڏ بيٺي جڏھن تہ انھي ۾ شامل ڪميونسٽ عنصر اين ڊي پي مان نڪري پروگريسو اين ڊي پي ٺاھي جيڪا بعد ۾ نيشنل پروگريسو پارٽي بڻي ۽ جڏھن اين ڊي پي ۾ شامل بلوچن مير غوث بخشِ بزنجي جي اڳواڻي ۾ پاڪستان نيشنل پارٽي ٺاھي تہ اين پي پي ان۾ شريڪ ٿي. 1977ع ۾ جنرل ضياءَ الحق جو مارشلا، اپريل 1978ع ۾ افغان ثور انقلاب، 1979ع جو ايران انقلاب پاڪستان ۾ کاٻي ڌر جي سياست لاءِ تازي ھڪ موقعوبڻجي آيو. پوري ملڪ خاص طور سنڌ ۾ سماجي تبديلي جي تڙپ ظاھر ٿي تہ کاٻي ڌر جي سياست کي توانائي ملي . 1978ع ۾ ڪميونسٽ پارٽي جو واحد کليل چھرو ڄام ساقي گرفتار ٿيو، ڄام ساقي ڪيس ۾ جمال نقوي، سھيل سانگي، شبير شر، احمد ڪمال وارثي، جبار خٽڪ، امر لعل، بدرابڙو سميت ڪافي ڪارڪنن جا نالا لوڪ زبان تي آيا، امداد چانڊيو، گهنشام پرڪاش، شير محمد مڱريو، محمد خان سولنگي کي طويل عرصي جون سزائون آيون جن جي ھمت ۽ حوصلي جون ڪھاڻيون عام ٿيون. جنرل ضيا جو عھد نہ صرف رسول بخش پليجي جي عوامي تحريڪ جي اڀار جو عھد ھيو. انھي دور ۾ وطن دوست انقلابي پارٽي ٺھي ۽ سنڌ جي سياسي ميدان ۾ مڃتا ماڻيائين بلڪہ ڪميونسٽ پارٽي سندس چھرو ڄام ساقي عام ۾ مشھور ٿيو بلڪہ ڪميونسٽ پارٽي جي کليل محاذن شاگرد ھاري مزدور رابطہ ڪميٽي، ڊي ايس ايف ۽ سنڌ ھاري ڪميٽي ۾ مقداري ۽ معياري واڌ آئي جنھن ۾ 1984ع، 1985ع، 1986، 1987ع جون ھاري ڪانفرنسون، ڊي ايس ايف سنڌ جا صوبائي ڪائونسل سيشن، ايم آر ڊي تحريڪ ۾ پارٽي جي محاذن تي ڪم ڪندڙ ڪارڪنن جي شرڪت، ڄام ساقي جي آزادي کانپوءِ کيس مليل مانائتي موٽ پارٽي جي وڌندڙ سگه جو مظھر ھئي. پارٽي پنھنجي نمائندہ پرچن ذريعي پنھنجي ڪارڪنن ۽ عوام سان رابطي ۾ رھي ليڪن پارٽي کي توجه ملڻ جو ھڪ اھم ڪارڻ افغان ثور انقلاب ھيو جنھن جي نتيجي ۾ سنڌ سميت ملڪ جي وچين طبقي خاص طور سرحد بلوچستان ۾ پارٽي محاذن کي موٽ ملڻ آھي. انھي عرصي ۾ پارٽي ڪيڊر جي مارشلا خلاف مزاحمت ڪارڻ پارٽي جي ساک ۾ اضافو ٿيو. ليڪن مارشلا ختم ٿيڻ کان اڳ جمھوريت جي بحالي جي نويد اچڻ سان پارٽي ٽٽي پرزا پرزا ٿي ويئي. 1988ع ۾ جمھوريت ۽ پارليامينٽ اسيمبلين جي بحالي سان جمھوري جدوجھد جو مورچو بظاھر ختم ٿيو تہ پارٽي ڪيڊر بہ بي اثر ٿي ويو. مزدور ۽ ھاري مورچي تي ماڻھو موجود ھيا ليڪن بنيادي انگ اکر، جامع تجزيو ۽ تياري نہ ھجڻ سبب بدليل حالتن ۾ پارٽي سياست وڃي ترو ورتو. شاگرد جدوجھد جا سرواڻ پڙھي وڃي نوڪري سان لڳا تہ قيادت جو خلا پيدا ٿيو جيڪو حسرت بڻجي ماضي جي ڪيڊر جي درد جو نوحو بڻجي ويو. ڪميونسٽ پارٽي پاڻ اندر جمھوريت نہ ھجڻ، نظرياتي مونجهاري، نين حالتن کي نہ سمجهڻ جي نتيجي ۾ ٽٽي ۽ منجهي پئي جڏھن 1991ع ۾ سوويت يونين ٽٽو تہ ڪميونسٽ پارٽي جي منزل جو آخري چراغ بہ اجهامي ويو. پارٽي ٽٽڻ جو عمل ايترو شديد ھيو جو ان مان ٽٽي نڪرندڙ گروپن کي ڳڻڻ مشڪل ٿي پيو. ھن وقت ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان جي نالي تي ڪم ڪندڙ پارٽي جو سربراھ امداد قاضي آھي جنھن جو تعلق ماضي ۾ وطن دوست انقلابي پارٽي سان ھيو. اھا پارٽي، ڪميونسٽ پارٽي مان ڪميونسٽ مزدور ڪسان پارٽي ٿي ۽ ھاڻي وري ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان جي نالي تي ڪم ڪري ٿي جڏھن تہ ڪميونسٽ پارٽي جي اڳوڻي اڪثر قيادت ياد ماضي ٿي وئي آھي جڏھن تہ جيڪي زندہ آھن انھن لاِءِ اھا سياست ڪرڻ اجائي آھي. ڪي دوست تہ انھي عھد تي ڳالھائڻ کي بہ اجايو ۽ بيوقوفي سمجهن ٿا.
ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان جيڪا 1986ع ۾ اڪثريت اقليت ۾ ورھائجي وئي اھا در حقيقت جمال نقوي جي محنت، فڪري سوچ جي دين ھئي جنھنجو عام ۾ چھرو ڄام ساقي ھيو. ڪامريڊ جمال نقوي انھي پارٽي کي سنڀاليو، وڌايو، ويجهايو. جمال نقوي پنھنجي نياڻين، عزيزن، قريبن، دوستن سميت انھي پارٽي کي پنھنجو رت ست ڏنو. سندس فڪري قيادت ۾ پارٽي انتھائي ڏکين حالتن باوجود ڪميونسٽ پارٽي جي انقلابي روايت سان پاڻ کي جوڙي رکيو جنھن انقلابي روايت جو بنياد 1920 ۾ تاشقند ۽ 1924ع ۾ ڪانپور جي تاسيسي اجلاس ۾ پيو. توڙي جو 1948ع پارٽي ڪانگريس ۾ سنڌ اندر ڪم ڪندڙ پارٽي انجي سيڪريٽري، سنڌ ڪميٽي سان مشورو نہ ڪيو ويو ليڪن فيصلي کي قبول ڪندي تنظيمي ڪم جاري رکيو ويو ۽ رنڊيوي پارٽي لائين ھيٺ عوامي جمھوري انقلاب جي سياست ڪئي وئي جنھن جي نتيجي ۾ 1951ع جو ڪريڪ ڊائون ٿيو ۽ مزدور تحريڪ تي زوردار وار ٿيو. 1951ع جي ڪريڪ ڊائون ۽ 1954ع ۾ پابندي باوجود پارٽي وت آھر سرگرم رھي ۽ پارٽي جو مرڪزي ڍانچو بنگال ۽ سنڌ ۾ ڪم ڪندو رھيو. پارٽي جو شاگرد محاذ ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن 1953ع ۾ ڪراچي ۾ انتھائي سرگرم رھيو جنھن نہ صرف شاگرد حقن لاءِ زوردار جدوجھد ڪئي بلڪہ ڪراچي ۾ مزدور تحريڪ جي مزاحمت ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو.
پاڪستان ۾ سموريون اڪائيون پاڪستان ۾ ھڪ وفاق جي لاءِ وڙھيون ھيون ليڪن جڏھن ون يونٽ نافذ ٿيو تہ انجي پارٽي پاران ڀرپور مخالفت ڪئي وئي. 1954ع ۾ پابندي کانپوءِ پارٽي متحدہ محاذ جي سياست ڪئي ۽ سندس ڪارڪن عوامي ليگ، گنتنتاري دل، نيشنل عوامي پارٽي، استمان گل، سنڌ متحدہ محاذ ۾ شامل رھيا ۽ اڳتي ھلي پي اين پي ۽ نعپ ۾ شموليت ڪئي . 1958ع ۾ جڏھن جنرل ايوب مارشلا لڳائي تہ نيشنل عوامي پارٽي جي پليٽ فارم تان انجي سخت مخالفت ڪئي ويئي.
4 مارچ 1967ع ۾ سنڌ يونيورسٽي جا شاگرد وائيس چانسلر کي ھٽائڻ خلاف ۽ پنھنجي حقن لاءِ ٻاھر نڪري آيا تہ انھي تحريڪ کي قومي حقن جي جدوجھد جو رنگ ڏيڻ ۾ پارٽي اھم ڪردار ادا ڪيو جنھن ۾ پارٽي جي شاگرد محاذ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ۽ انجي سربراھ ڄام ساقي جو ڪردار وسارڻ جھڙو ناھي. 1970ع ۾ ملڪ ۾ پھريون ڀيرو بالغ راءِ دھي جي بنياد تي چونڊون ٿيون عوامي مينڊيٽ کي نہ مڃيندي جڏھن بنگال ۾ آپريشن ٿيو تہ ڪميونسٽ پارٽي ۽ ڄام ساقي انجي کلي عام مذمت ڪئي.
حسن ناصر نيشنل عوامي پارٽي سميت ڪميونسٽ پارٽي جو ميمبر ھيو جنھنکي نومبر 1960 حسن ناصر ۾ شھيد ڪيو ويو سندس جرم محنت ڪش طبقي کي منظم ڪرڻ ھيو. پارٽي مزدور طبقي کي جوڙڻ لاءِ نومبر 1970ع ۾ ڪراچي ۾ ھڪ اھم نمائندہ مزدور ڪانفرنس ڪوٺايوجنھن ۾ چارٽر آف ڊماند پڻ پيش ٿيو.
جڏھن 1973ع جو آئين ٺھيو پئي تہ ڪميونسٽ پارٽي ولي خان جي نعپ اندر اتحادي ھئي تنھن نعپ قيادت تي زور رکيو تہ صوبن کي وڌ ۾ وڌ خود مختياري ملڻ گهرجي جنھن تي ولي خان سان جهيڙو پڻ ٿيو.
ڪميونسٽ پارٽي بلوچستان ۾ فوج ڪشي جي سخت مخالفت ڪئي ۽ پارٽي ڪارڪن خيرجان بلوچ ۽ ٻياھٿيار بند مزاحمت ۾ بلوچ مزاحمت سان گڏ رھيا.
1974ع ۾ ٻين پارٽي ڪانگريس ٿي تہ پارٽي پنھنجو پروگرام عوامي جمھوريت بجاءِ قومي جمھوريت ڏنو.
جڏھن ڀٽي جي چونڊيل حُڪومت خلاف پاڪستان قومي اتحاد تحريڪ ھلائي تہ پارٽي”ايڪسپوز ڀٽو ۽ آپوز پي اين اي“ جو نعرو ڏنو ۽ اڳتي ھلي شيرباز مزاري جي اين ڊي پي کان الڳ ٿي ويئي.
1978 ۾ ڄام ساقي گرفتار ٿيو جڏھن تہ 1979 ۾ نذير عباسي جي شھادت ٿي ان دوران افغانستان ۾ ثور انقلاب اچي چڪو ھيو. بدليل ملڪي علاقائي تناظر پارٽي ڪيڊر ۾ واڌ جو سبب بڻيو.
1983ع ۾ نيشنل پروگريسو پارٽي جيڪا ڪميونسٽ پارٽي جو کليل چھرو ھئي غوث بخش بزنجو جي اڳواڻي ۾ ٺھندڙ پاڪستان نيشنل پارٽي ۾ شامل ٿي جيڪا ايم آر ڊي جدوجھد دوران انجي ميمبر نہ ھئي ليڪن انجي جدوجھد ۾ شانہ بشانہ شريڪ رھي جنھنجي ڪري ڪميونسٽ پارٽي جو ڪيڊر پڻ ايم آر ڊي تحريڪ ۾ شريڪ رھيو.
سنڌ ھاري ڪميٽي پاڪستان ٺھڻ کان اڳ ۾ ٺھي ليڪن ان کي سرگرم ڪرڻ ۾ پارٽي ڀرپور ڪردار ادا ڪيو جنھن ۾ نہ صرف پارٽي ھمدرد حيدربخش جتوئي شريڪ رھيو بلڪہ پارٽي ڪارڪن جمال دين بخاري، امين کوسو، قادر بخش نظاماڻي، رئيس بروھي، مولوي نذير جتوئي، سوڀو گيانچنداڻي سرگرم رھيا. ڪميونسٽ پارٽي جي پھل تي مئي 1970 ۾ سڪرنڊ ۾ نمائندہ ھاري ڪانفرنس ڪوٺائي ويئي جنھن مان ھاري سوال ۾ پارٽي جي سنجيدگي جو ڏس ملي ٿو .
حيدر بخش جتوئي کانپوءِ جڏھن ھاري ڪميٽي نئين سر سرگرم ٿي تہ ان دور ۾ لالا شاھ محمد دراني، غلام رسول سھتو، صالح بلو، تاج مري، اسماعيل قريشي، مانڌل شر، غلام حسين شر، واحد بخش بنگلاڻي، احمد خان لغاري، حسين سومرو، پير شھاب الدين، شبير بيدار ڀٽو، گلاب پيرزادو، خادم چانڊيو، مسرور چانڊيو، نور محمد سومرو، عرس سيلرو پڻ شريڪ رھيا.
پارٽي جي شاگرد محاذ، سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊڊريشن (ايس اين ايس ايف) شاگرد جدوجھد جوڙڻ ۾ مک ڪردار ادا ڪيو. پاڪستان پروگريسو اسٽوڊنٽس الائينس، پاڪستان فيڊرل يونين آف اسٽوڊنٽس ۽ ڪراچي يونيورسٽي ۾ يونائيٽيڊ سٽوڊنٽس موومينٽ (يو ايس ايم ) جي پليٽ فارم تان مسلسل جدوجھد ۾ رھي. جڏھن 1981ع ۾ ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ٺھي تبہ انتھائي ڏکين حالتن ۾ ان ذريعي پارٽي شاگردن تائين پنھنجي رسائي جاري رکي.
جنرل ضياءَ جي مارشلا دوران غلام رسول سھتو ۽ امر لعل جي پھل سان پارٽي ساٿي ٻارڙا سنگت جي ڪم کي اڳتي وڌايو جنھن نہ صرف ايس اين ايس ايف، ڊي ايس ايف بلڪہ پارٽي کي متحرڪ ڪيڊر پيدا ڪري ڏنو. انھي ڪيڊر ۾ فيض سومرو، نعيم شيخ، مھيش ڪمار، شاھد لطيف دايو، حميد جماڻي، خادم ٿھيم، خورشيد مستوئي، عبداش پنھور، حيدر سيال، فاروق سومرو، امداد سومرو، زاھد مھر، قاضي جاويد، آدم ملڪ، ﷲ بخش راٺوڙ، عبداش پنھور، شامل ھيا. جن سماج جي ٻين ميدانن ۾ پڻ پنھنجي حيثيت مڃائي.
پاڪستان ٺھڻ وقت پارٽي جو مضبوط مورچو مزدور محاذ ۽ ٽريڊ يونين ھيو جنھن کي 1951ع جي بغاوت جي آڙ ۾ ڪچليو ويو ليڪن پاڪستان ورڪرز فيڊريشن ۽ متحدہ ليبر فيڊريشن ذريعي مزدور محاذ ۾ اڌو گابرو ڪم جاري رھيو جنھن ۾ چاچا مولا بخش، محبوب قريشي، شميم واسطي، زبير رحمان، نذير چوڌري، گل رحمان ۽ يعقوب جو ڪم ڳڻائڻ جھڙو رھيو.
ڪميونسٽ پارٽي ادبي محاذ تي پڻ پاڻ مڃايو. انجمن ترقي پسند مصنفين تي تہ ڪميونسٽ پارٽي جو حوالو بڻيل ھئي، ليڪن سنڌي ادبي سنگت تي ھڪ عرصي تائين ڪميونسٽ پارٽي جي ڇاپ لڳل ھئي. جنھن ۾ سنڌي ادبي سنگت ڪراچي شاخ جو زوردار ڪردار ھيو. پاڪستان ٺھڻ کان اڳ ۽ پوءِ گوبند مالھي، گوبند پنجابي، ڪيرت ٻاٻاڻي، سوڀو گيانچنداڻي، سبط حسن، فتح ﷲ عثماني، انور پيرزادو، مظھر جميل، مسلم شميم، شاھ محمد پيرزادو، ادريس جتوئي، چندر ڪيسواڻي جھڙن اديبن ادبي سنگت ۽ انجمن ترقي پسند مصنفين ذريعي پارٽي جي سماجي بنيادن وڌائڻ ۾ سٺو ڪردار ادا ڪيو.
توڙي جو ڪميونسٽ پارٽي ملڪ جي قومي جمھوري ترقي پسند جدوجھد ۾ پنھنجي وت آھر شامل رھي ليڪن انجا ڪمزور پاسا بہ آھن جنجو ذڪر ڪرڻ ضروري آھي. ورھاڱي کان اڳ 1937 کان 1941 تائين سنڌ جو پارٽي سيڪريٽري قادر بخش نظاماڻي ھيو تنھن ٻين عالمي جنگ ۾ ھٽلر پاران سوويت يونين تي حملي جي نتيجي ۾ جنگ ۾ غيرجانبدار رھڻ جي مخالفت ڪئي ۽ اھڙا بيان پڻ جاري ڪيا. جنھنجي ڪري کيس سيڪريٽري شپ تان ھٽايو ويو. توڙي جو اڳتي ھلي پارٽي پاڻ سنڌ پارٽي واري لائين ورتي ليڪن سنڌ پارٽي تي اھڙي ائڪشن جو منفي تاثر پيو ۽ ڪافي ڪامريڊ مايوس ٿي ويھي رھيا.
ورھاڱي کان اڳ قومي سوال ڪميونسٽن جو سوال ھوندو ھيو جنھن تي ھو پاڻ جدوجھد ڪندا ھيا جيئن سوڀي گيانچنداڻي، گوبند مالھي، ڪيرت ٻاٻاڻي لاءِ قومي سوال ڪميونسٽن جو سوال ھيو يا گنگاڌر اڌيڪاري ٿيسز جو ڳر سنڌي قوم سميت سڀني قومن جي حق خوداختياري سان عبارت آھي. 1948ع کانپوءِ پارٽي حڪمت عملي ۾ شفٽ نظر نظر اچي ٿي. سنڌ جي پارٽي قيادت جو فيصلو ڪلڪتہ ڪانگريس ڪري ٿي، رنڊيوي جي ٿيسز کانپوءِ عوامي جمھوريت جو نعرو اڳتي اچي ٿو نتيجي ۾ قومي سوال پڻ ائين نہ کنيو ويو جيئن ورھاڱي کان اڳ ڪميونسٽ پارٽي کڻندي ھئي جنھن جي نتيجي ۾ غوث بخش بزنجو، يوسف عزيز مگسي، گل خان نصير، حيدربخش جتوئي پارٽي کان وٿيرڪا رھيا.
ڪميونسٽ پارٽي آھي ڊسيپلين ھيٺ سنڌ اندر قادربخش نظاماڻي، امين کوسو، جمال دين بخاري تي ائڪشن کنيو جنھن جي نتيجي ۾ پارٽي جي مقامي قيادت ۽ ڪارڪنن سان دوري پيدا ٿي ۽ اھا وٿي پوءِ ڪڏھن ڀرجي نہ سگهي.
1974ع ۾ قومي جمھوري انقلاب جي لائين ڏيڻ کانپوءِ سمورو زور متحدہ محاذ تي ڏنو ويو، شاگرد محاذ کي منظم ڪيو ويو، سنڌ ھاري ڪميٽي تي محنت ڪئي وئي ليڪن مزدور طبقو ۽ ٽريڊ يونين تحريڪ حڪمت عملي ۾ پوئين سيٽ جي حوالي ٿيا نتيجي ۾ ڪميونسٽ پارٽِي سوشلزم جي تعمير ڪندڙ مک طبقي مزدور کان بلڪل ڪٽجي ويئي. انھن سببن ڪارڻ ڪميونسٽ پارٽي سياست ۾ بامعني ڪردار کان وانجهجي ويئي آھي.
جنرل ضياءَ الحق جي مارشلا دوران زوردار مزاحمت جي نتيجي ۾ جمھوريت بحال ٿي، اڳتي ھلي صوبن کي وڌيڪ خودمختياري ڏيڻ لاءِ ارڙھين آئيني ترميم آئي ليڪن ڏھ سالہ عوامي مزاحمت ۽ 1988ع کان 1999ع ۽ 2008ع کان 2025ع تائين سول حڪمراني باوجود اڄ بہ ملڪ ۾ حڪمراني مڪمل طور ھائبرڊ نظام ھيٺ ھتان جي اسٽيبلشمينٽ ھلائي رھي آھي. ملڪ ۾ موجود آئين جي مسلسل لتاڙ ٿي رھي آھي، موجود آئين جي مٿان ايس آءِ ايف سي جھڙو ماوراءِ آئين قانون لاڳو ڪندي ون يونٽ مڙھيل آھي، پارليامينٽ ۽ اسيمبلين ۾ ويٺل پارٽيون اسٽيبلشمينٽ آڏو سرنگون آھن. جنھن جو ھڪ ڪارڻ ماضي جي مزاحمتي سياست جي ڪمزوري آھي جنھن جو ڳر ڪميونسٽ پارٽي، عوامي تحريڪ، وطن دوست انقلابي پارٽي سميت ملڪ جي کاٻي ڌر ھئي جنھنجي کوٽ اڄ جي سياست جي بيوسي جو نوحو بڻيل آھي.