اڪبر جسڪاڻي
جڏھن آءُ اڃا مولود چوندو ھيس تڏھن اڪبر جسڪاڻي 1975-76 ڌاري بدنام زمانہ ڊي پي آر جي قانون ھيٺ چاڪنگ ڪرڻ جي الزام ھيٺ جيل جو منھن ڏسي آيو ھيو. انوقت اڪبر جسڪاڻي جيئي سنڌ جو ڪارڪن ۽ جي ايم سيد جو شيدائي ھيو. ھن لياقت جهتيال، غلام حيدر روستماڻي، ڊاڪٽر ھاشم ٿھيم، محمد شريف ٿھيم ۽ موليڏني چني جھڙن دوستن جو حلقو قائم ڪري ورتو ھيو۽ مٿي بيان ڪيل پھرين ٽن ڄڻن کي پاڻ سان گڏ ھو جيل جي ھوا بہ کارائي چڪو ھيو. ڀان سعيد آباد جي مولا بخش لغاري، روشن ٻرڙو ۽ خيرپور ناٿن شاھ جي عابد لاکير سان ھنجا واسطا انھي وقت مامي شوڪت سنڌي ذريعي ئي ٿيا. جوھي ۾ اڪبر جسڪاڻي جي ويھڻ جو مرڪز صبح جو بشير پنجابي جو ھوٽل ۽ شام جو سڪندر سرواڻ سومري جي ڪئبن ھوندي ھئي. وچ وارو باقي وقت ھنجو دادو ۾ شوڪت سنڌي وٽ بُڪ ھيو. اسماعيل کوسي ذريعي سڪندر سرواڻ جي ڪئبن تي منھنجو واسطو اڪبر جسڪاڻي سان پيو. پھرين ڪچھري ۾ بنا رک رکاءُ جي ھن مونکي ياد ڏيارياو تہ آءُ اھو آھيان جيڪو ھاءِ اسڪول جي اسيمبلي ۾ مولود چئي پاڪستان جي قومي تراني کي آئوٽ ڪرڻ جو ڪارڻ بڻيو آھيان. منھنجي انداز گفتگو مان ھن منھنجو نالو ”مُلان دُوسو“ بہ ڪڍي ورتو. منھنجي واسطي پوڻ جي ٿوري عرصي ۾ اڪبر جسڪاڻي جي سياسي گفتگو ۾ قومپرستي، سنڌ پرستي سان گڏوگڏ ھاڻ سوشلزم جو نالو بہ اچڻ شروع ٿيو ھيو. اڪبر جسڪاڻي جي سياسي سوچ ۾ تبديلي جو مرڪز ھاڻي بہ شوڪت سنڌي جي مـائي وارو دڪان ھيو جتي ھاڻي ڄام ساقي جو اچڻ وڃڻ شروع ٿي ويو ھيو. اڪبر جسڪاڻي جي انھي عبوري سياسي دور ۾ حيدرآباد جي حلقہ احباب ۾ وڏي اٿل پٿل نظر اچي ٿي ۽ ھو ڊاڪٽر ارباب کھاوڙ ۽ ضمير لاڙڪ جي اڳواڻي ۾ قائم پروگريسو جيئي سنڌ سان رابطي ۾ اچي ٿو. اڪبر جسڪاڻي جي سياسي قبلي تبديل ٿيڻ سان اسان وٽ حق نواز جسڪاڻي، ڊاڪٽر شمس صديقي ۽ مظفر ڪلھوڙي جو اچڻ وڌي وڃي ٿو ۽ اسانجي سموري سنگت اڪبر جسڪاڻي جي ڪڍ انھن دوستن سان ڳنڍجي ٿي وڃي۽ حيدرآباد واري شوڪت برادرز واري جاءِ ۾ سياسي وابستگين ۾ ھڪ دفعو وري تبديلي اچي ٿي. 1978ع ۾ شيرين سومرو ڪيس ۾ سزا ڪاٽڻ لاءِ جڏھن آءُ لانڍي پھچان ٿو تہ اڪبر جسڪاڻي مونکي ”جادو ۽ سائنس“ جا ٽيئي جلد پوسٽ ذريعي موڪلي ٿو. شايد اھوئي سال اڪبر جسڪاڻي کي ڪميونسٽ پارٽي سان واڳي ٿوڇڏي جنھن سان مرڻ گهڙي تائين ھنجو رشتو برقرار رھي ٿو. اڪبر جسڪاڻي جو سياسي گُرو تہ مامون شوڪت سنڌي ھيو ليڪن ھن جو ادبي گرو نثار حسيني آھي. اڪبر جسڪاڻي جي چاليھي جي تقريب ۾ ڪجهہ مقررن جڏھن اڪبر جسڪاڻي جي سياسي سوچ، فڪر ۽ وابستگي تي ڳالھايو تہ نثار حسيني ان ڳالھ کي مڃڻ کان ئي انڪار ڪيو تہ ڪو اڪبر جسڪاڻي ڪميونسٽ سوچ ۽ ڪميونسٽ پارٽي سان لاڳاپيل ھيو. اڪبر جسڪاڻي پنھنجي سياسي يا تنظيمي وابستگي تہ ماڻھن کان ممڪن آھي لڪائي ھجي ڇو تہ ھو جنھن پارٽي سان لاڳپيل ھيو ان جو ڪم ڪرڻ جو طريقہ ڪار خفيہ ھيو ليڪن انھي فڪر سان ڳانڍاپي کي لوڪ کان ڪڏھن نہ لڪايو. آءُ جڏھن 1980ع ۾ چانڊڪا ميڊيل ڪاليج پھتس تہ آءُ تنظيمي طور تي پروگريسو جيئي سنڌ جو ڪارڪن ھيس ليڪن اتي ڪوبہ سياسي رابطو پھرين مون سان گهنشام پرڪاش ڪيو جيڪو انھي پارٽي جي شاگرد محاذ جو سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو سرگرم ڪارڪن ھيو. گهنشام پرڪاش کي منھنجو رابطو اڪبر جسڪاڻي ڏنو ھيو. انھي گهنشام پرڪاش ذريعي پھرين آءُ پارٽي جو اميدوار ميمبر ۽ بعد ۾ باقاعدہ ميمبر بڻيس. اڪبر سموريون ڳالھيون ڀوڳن چرچن ۽ ھلڪي ڦلڪي انداز ۾ ڪرڻ جو عادي ھيو. جڏھن ڪنھن ھفتي جي آخر ۾ ڳوٺ ۾ ملاقات ٿيندي ھئي تڏھن اڳواٽ معلوم ٿيل ڳالھ جي پڪ پڪاڻي ڪندو ھيو تہ ڏي خبر ”پالٽي“ (پارٽِي) ۾ شامل ٿيو آھين يا نہ. ڪنھن اھم فيصلي ڪرڻ لاءِ يا شاگرد محاذ جي چونڊ کان اڳ پارٽي شاگرد محاذ جي ڪجهہ اھم ڪارڪنن جو اجلاس جنھن کي فريڪشن سڏبو ھيو، گهرائيندي ھئي انھن اجلاسن جون تاريخون ۽ جڳھ اڪبر کي معلوم ھوندا ھيا. ڪنھن حد تائين اڳواٽ طئي ٿيل فيصلا بہ ٻڌائيندو ھيو، جيڪي پارٽي طئي ڪري پوءِ ھيٺ شاگرد محاذ ۾ لاھيندي ھئي. اڪبر جسڪاڻي پارٽي جي ڪھڙي ليول جو ڪارڪن ھيو سا تہ مير ٿيٻي ۽ تاج مري يا ان وقت جي صوبائي قيادت کي خبر ھوندي ليڪن اڪبر گهٽ ۾ گهٽ صوبائي سطح تائين پارٽي معاملن کان باخبر ھوندو ھيو. مشھور زمانہ ڄام ساقي ڪيس سميت پارٽي جي ڪجهہ محاذن تي محنت ۽ جدوجھد جي نتيجي ۾ پارٽي ڪيڊر کان دانشور لڏي تائين چڱو خاصو اضافو ٿيو. ڄام ساقي جي آزاد ٿيڻ کانپوءِ اميد پيدا ٿي تہ پارٽي ھڪ ڇال لاءِ تياري جي مرحلي ۾ آھي ليڪن اھا پارٽي روايتي تنگ نظر، گروھي ۽ شڪي سوچ مان جان نہ ڇڏائي سگهي ۽ 1986ع ۾ انھي جي مرڪزي ڪميٽي اڪثريت ۽ اقليت ۾ ورھائجي ويئي. لاڙڪاڻي ۽ حيدرآباد جو فاصلو اسانجي سياسي وابستگين ۾ نڪري نروار ٿي بيٺو. اڪبر جمال نقوي سان جڏھن تہ آءُ مير ٿيٻي ۽ رحيم بخش جعفري وارن سان گڏ ھيس. اڪبر لاءِ الميو اھو بہ ھيو تہ ھن ورھاست ۾ امداد چانديو جنھن کي ھو پيار سان ”شيدُو“ سڏيندو ھيو اھو بہ ھنکي پنھنجي خلاف بيٺل نظر ھيو ۽ اھو بہ ھنجي خيال مطابق سوشلزم جي علمبردارن بجاءِ سرمائيدارن ۽ سامراجي ايجنٽن سان گڏ بيٺو ھيو. اڪبر جسڪاڻي ان ڏينھن ڏاڍو مايوس ٿيو جنھن ڏينھن جمال نقوي ۽ ڄام ساقي جون راھون بہ جدا ٿي ويون ۽ اھي ھڪٻئي کي سامراج ۽ سرمائيدارن جو ايجنٽ چئي ھڪٻئي کان الڳ ٿي ويا. اڪبر جسڪاڻي اسٽالن جو مداح ھيو ۽ انھي اسٽاليني سوچجي ڪڍ ھو آخر تائين جمال نقوي سان گڏ بيٺو رھيو. انھي سموري سياسي فڪري تنظيمي ڊاھ باوجود اڪبر جسڪاڻي کي اھا ڌنڌلي آس ضرور ھئي تہ ھڪ ڏينھن وري سڀ ڪجهہ تبديل ٿي نئين شڪل ۾ بھتري ڏانھن ورڻو آھي ۽ سوشلزم جي فتح ٿيڻي آھي. اڪبر جسڪاڻي جو واسطا، رشتا ناتا، رويا، مٽجي ويا، ھنجي زندگي گذارڻ جو رنگ ڍنگ مٽجي ويو ليڪن 13 آگسٽ 1999ع تائين ھنجي سياسي فڪر ۾ ڪابہ تبديلي ڪونہ آئي. جڏھن اڪبر جسڪاڻي حيدرآباد ۾ شوڪت برادرز واري جڳھ ۾ رھندو ھيو تہ ھنجي رھائشگاھ تي ڏاکڻي ڀت تي مئڪسم گورڪي جي تصوير لڳل ھوندي ھئي، اھا شيشي جي البم ۾ لڳل تصوير سحرش نگر جي ويراني ۾ بہ وڃي پھتي. ساڻس آخري ملاقات 9 آگسٽ جي لھندڙ شام اھا تصوير مون سحرش نگر جي ويران گهر ۾ ڏٺي ھئي جنھن تي دز چڙھيل ھئي. مئڪسم گورڪي جي محنت ڪش ”ماءُ“ ۽ بتين واري ناني جي “ماسي“ ۾ ھڪ قدر مشترڪ آھي تہ اھي ٻيئي ھيٺين طبقي جون پورھيت عورتون ھيون ۽ اھو پيڙھيل، زماني جو ستايل، ڌڪاريل، نفرتن ۽ ذلتن جو شڪار اھو طبقو ئي اڪبر جسڪاڻي جي ڪھاڻين جو مرڪزي ڪردار ۽ ھيرو آھي جنھن کي ھن جي خيال ۾ ھڪ ڏينھن ھي ظلم، نانصافي ۽ متڀيد تي ٻڌل سماج ڊاھڻ جو فرض ادا ڪرڻو آھي جن جي سپنن جي ساڀيان لاءِ واصل فقير جي قبرستان ۾ ٻہ اکيون ھاڻي ھميشہ لاءِ منتظر رھجي ويون آھن .
اڪبر جسڪاڻي جي پھرين ورسي تي پڙھيل