جيل جون يادون
نوابشاھ ميڊيڪل ڪاليج جي شاگردياڻي شيرين سومرو سان مبينہ لڄالٽ واقعي خلاف احتجاج ڪرڻ جي ڏوھ ۾ سنڌ جي باقي شاگردن جيان سڪندر سروآڻ سميت ڪجهہ نوجوانن بہ احتجاج ڪندي جوھي ھاءِ اسڪول ۾ جلوس ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي نتيجي ۾ گرفتار ٿيا ۽ کين ھڪ سال سزا بہ لڳي. دادوسب جيل، جووينائيل جيل لانڍي ڪراچي ۽ سينٽرل جيل سکر تي مشتمل اھا ياترا آڪٽوبر 1978ع جي پھرين ڏھي ۾ شُروع ٿي جنوري جي پڇاڙي ۾ پُڄاڻي تي پُھتي. توڙي جو سڪندر سرواڻ جو تفصيل ڪيل بيان ڪافي مُفصل آھي ليڪن سندساصرار تي ڪجهہ گُذارشون عرض رکجن ٿيون.
70 جي ڏھائي دنيا سميت پاڪستان ۾ بہ اُٿل پُٿل جي ڏھائي. قومي تحريڪن جو عروج ھيو ۽ 1975 ۾ ويٽنام جو انقلاب ۽ 1978ع ۾ افغان ثور انقلاب انقلابي لھر کي جنم پئي ڏنو. انھي دور ۾ جوھي جھڙي ننڍڙِي شھر ۾ سياسي ڪارڪنن، شاگردن جي ويھڻ لاءِ ٻہ بيٺڪون ھيون جيڪي تُند سياسي بحث مباحثي جو مرڪز ھيون. صبح جي وقت بشير پنجابي جي ھوٽل ۽ شام جو ڊسٽرڪٽ ڪائونسل والي بال گرائونڊ سامھون جامع مسجد آڏوسڪندر سرواڻ جي ڪئيبن. انھي ڪئبن ۾ سگريٽ ماچيس سوپارين کٽمٺڙن سميت ڪتاب رسالا اخبارون بہ رکيل ھوندا ھئا. اھا ڪئيبن صبح جو سڪندر سرواڻ جي دادو ڪاليج وڃڻ ڪري سندس والد نانا ڪوڙو سومرو جي حوالي ھوندي ھُئي جڏھن تہ شام جو سڪندر سرواڻ جي واپسي تي انھي ڪئبن تي اڪبر جسڪاڻي، شريف ٿھيم، اسماعيل کوسو، غلام قادر ٿھيم، عزيز ڪنگراڻي، حبيب ڪنگراڻي، محرم سومرو، سائين بخش رند۽ مون سميت ڪافي دوستاچي ويھندا ھئا ۽ سياست، انقلاب، ادب سميت ڪافي مامرن تي ڳالھ ٻولھ ڪندا ھئاسين. سرواڻ، اڪبر، شريف، غلام قادر جي پراڻي چوياري ھئي. غلام قادرٿھيم ۽ سڪندر سرواڻ جا سياسي نظرياتي خيال اڪبرجسڪاڻي ۽ شريف ٿھيم کان مختلف ھيا. انھي ڪئبن ۽ سنگت ۾ مون سميت باقي دوستن جي انٽري 1976ع ۾ ٿي. سرواڻ جي ڪئبن ۾ ”چڻنگ“، “تحريڪ“”وطن دوست“، ”ھلال پاڪستان ميگزين“ سميت باقي ميگزين بہ ٽنگيل ھوندا ھيا جيڪي ٻين کي تہ خريد ڪرڻا پوندا ھيا ليڪن اسان جي پڙھڻ لاءِ مفت ۾ موجود ھوندا ھيا. مارشلا دور ۾ اھڙي ويھڪ ۽ ڪچھري کي ٿيڻ ڏيڻ جو گردو ھڪ بشير پنجابي کي ۽ ٻيو سڪندر سرواڻ کي ھيو. ائين ئي شيرين سومرو واري واقعي وقت بہ جيڪڏھن سڪندر سرواڻ جي ڪئبن نہ ھجي تہ غالب امڪان آھي تہ پاڻ سنگت جو ميل نہ ٿئي ھا نہ وري شيرين سومرو ڪيس ۾ پاڻ گرفتار ٿيون ھا نتيجي ۾ پاڻ جيڪي اڄ آھيون انجي ڀيٽ ۾ شايد گهڻو ڪجهہ مختلف ھجون ھا.
انھي واقعي کانپو۽ گرفتاريون بہ ٿيون تہ شاھديون ۽ سزا بہ ٿي جنھنجو تفصيل ھنڪتاب ۾ بيان ٿيل آھي. دادو جي سمري ملٽري ڪورٽ ۾ جيڪا ڳالھ ٻولھ ٿي انھي جو باقي تفصيلي اڪائونٽ تہ ھاڻ ياد نہ رھيو آھي ليڪن ڪلھوڪن ڇوڪرن فوجي عدالت، انجي جج، انجي ڪارندن جا جيڪي پگهر ڪڍي ڇڏيا اھي ياد ڪرڻ جھڙا آھن. انھي ڪورٽ ۾ سرڪاري شاھد گورنمينٽ ھاءِ اسڪول جوھي جي ھيڊ ماستر محبوب علي ھيسباڻي تي خوب جرح ڪئي جڏھن تہ جمعدار شاھ محمد لغاري جي شاھدي تي ڏاڍو کلياسين جڏھن جمعدار شاھ محمد لغاري کان پڇيو ويو تہ ھي جيڪي جوابدار تو ايف آ۽ آر ۾ ڄاڻايا آھن اھي ڪيئن احتجاج ڪري رھيا ھيا تہ ھنجو جواب ھيو تہ اھي ٻين ڇوڪرن کي سڏي رھيا ھيا . ڪورٽ جي جج جڏھن کانئس پڇيو تہ اھي کين ڪيئين سڏي رھيا ھيا تہ ھن ڪورٽ ۾ ھٿ جو اشارو ڪري اردو ۾ چيو تہ ”آئو آئو آئو. . آئو آئو. . . . “. فوجي عدالت جي بار بار چوڻ تي تہ ھي ٻين کي ڪيئن گهرائي رھيا ھيا تہ ھن جو ھٿ سان اشارو ڪري چوڻ اھو ساڳيو ئي ھيو تہ”يي بول رھي ٿي. . . آئو آئو. . “جنھن تي ڪورٽ ۾ ويٺل جج بہ مسڪرايو پئي تہ وڪيل، شاھدن جي کل بہ ڪانہ پئي بيٺي ۽ اسان ھٿ ڪڙيون ٻڌل جوابدارن ھنجوڪورٽ ۾ مذاق پئي اڏايو.
دادو سب جيل ۾ گنبل شاھ جي وڏي پُٽ قمر شاھ جي قرب، محبت کي پاڻ ھميشہ بياد رکنداسين. ھن نہ صرف قرب محبت ڏنو بلڪہ ھن اسان ڪالھوڪن ڇوڪرن، رنگروٽن جو ڏاڍو خيال رکيو. جنھن باريڪ ۾ اسانکي رکيو ويو ھيو انھي جو چڱو مڙس بہ قمر شاھ ھيو نتيجي ۾ اسان جو ھن جي خيال رکڻ جي ڪري بہ خيال رکيو ويو. جڏھن تہ عمومن نون قيدين کان داخل ٿيڻ وقت ڇت جون پٽيون ڳڻايون وينديون آھن. پھرين ڏينھن ماني ڏيڻ دوران چاپئين ڏاڙھي واري ھن مرشد جنھن شفقت سان ڳالھ ڪندي انھي ماني ڏيڻ وقت جيڪو جملو چيو تہ ”پٽ ماني سفيشنٽ آھي“ اھو مونکي اڃا وسريو ناھي. ھنجو ڀاءُ لطيف شاھ سُٺو شاعر ھيو، پنھنجو غزل ”سُھڻا ڏس تہ تنھنجي صلاح ڇا آھي“ھو ترنم ۾ ٻُڌائيندو ھيوجنھنکي سڀ غور سان ٻُڌندا ھيا ليڪن بشير ٿھيم ڏاڍو حرڪتي ھوندو ھيو انھي بند جي پيروڊي ٺاھيائين تہ”سُھڻا ڏس تہ تنھنجي ڦٽي ڇو آھي“، بشير ٿھيم جنھن وقت فارغ ھوندو ھيو اھا سٽ کلي ۽ ورجائيندو رھندو ھيو ۽ ليڪن انھي کي قمر شاھ ۽ لطيف شاھ ڪڏھن بہ دل تي نہ ورتو.
سڪندرسرواڻ لکيو آھي تہ مان ڳائيندو ھيس. اھو بلڪل ٺيڪ آھي تہ مان ڳائيندو ھيس ليڪن مون دوستن کي اھو بہ ٻُڌايو ھيو تہ مان ننڍي لاءِ مولود ڳائيندو ھيس ڇو تہ منھنجو تعلق مذھبي گهراڻِي سان ھيو. دادو سب جيل ۾ رات جو ماني کائڻ کانپو۽ سڀ قيدي پنھنجي باريڪن جي اولھ ڏانھن کلندڙ تالو لڳل گيٽ تي اچي بيھندا ھيا اھي باريڪون غالبن تعداد ۾ پنج ھيون ۽ائين پنھنجي باريڪ جي لوھي در تي اولھ ڏانھن منھن ڪري آءُ عزيز ميان جي قوالي ”مين شرابي شرابي“انھي جي اسٽائيل سان ڳائيندو ھيس. جيسين دادو جيل ۾ رھياسين مان ۽ عزيز ميان جي قوالي روز جو معمول ھيو ۽ ڪڏھن ڪو مولود يا اردو غزل بہ ٿي ويندو ھيو. اسانجي جيل ۾ ھجڻ دواران دادو جيل ۾ مشھور زمانہ ڌاڙيل عباس ڪٽوھڙ جيل ۾ آيو. وڏو ڏاميش مڙس ھيو. پاڻ تہ ڪونہ ڏٺو ليڪن جيل ۾ اھا ڳالھ عام ھئي تہ جيسين جيل جا ٻيئي در مڪمل نہ کليا تيستائين عباس ڪٽوھڙ جيل ۾ اندر داخل ئي نہ پئي ٿيو. انھي جي دليري ۽ ڏاميش ھجڻ جي ھاڪ جي تقليد ڪندي اسان بہ پنھنجي جيل جي ساٿي عباس سولنگي کي عباس ڪٽوھڙ سڏڻ شروع ڪيو جيڪو انھي انھي نالي تي سگريٽ جو ڪش ھڻندي ڪالر ڇنڊيندو ھيو. اسان سان جيل ۾ ھڪ قيدي اھڙو بہ ھيو جنھنجو نالو وسري ويو آھي جيڪو چوندو ھيو تہ مونکي ”سچُوءَ“ لڳڻ تي سور نہ ٿيندو آھي ڇو جو مون واري مائي سڳوري جي کل مارکائي کائي سخت ٿي ويئي آھي انڪري سور چھنڊڙي جيترو محسوس ٿيندو آھي، اھو ھمراھ ڪافي عرصو پوءِ ھڪ اڌ دفعو جيل کان ٻاھر منڊڪائيندي بہ مليو. ھنجو چوڻ ھيو تہ مار جي اثر ڪري ٽنگ متاثر ٿي آھي. ليڪن ڏوھ اڃان بہ ڪيان ٿو.
ڊسمبر ۾ اسان لانڍي بورسٽل جيل منتقل ڪيا وياسين توڙي جو لانڍي جيل جو روزانہ جو وچور سڪندرسرواڻ ڊائري ۾ نوٽ ڪيو آھي ليڪن ان۾ اڃا بہ گهڻيون ئي يادون رھجي ويون آھن. لانڍي جيل ۾ اسان سڀ کان وڌيڪ عرصو رھياسين جنھن ۾ سي ڪلاس جي قيدي ھوندي اسان بي ڪلاس جون سھوليتون ماڻيندا ھئاسين. مارشلا دور ۾ جيلن ۾ سياسي قيدين جي غيرمعمولي تعداد ۾ موجودگي جيل جا قائدا قانون ٽوڙي ڇڏيا ھيا. انھي جيل ۾ ئي مون ”گولڊن بو“ جو سنڌي ترجمو “جادو ۽ سائينس“ جا ٽيئي جلد، اھي ڏينھن اھي شينھن، جنب گُذاريم جن سين جھڙا ضخيم ڪتاب پڙھيا ۽ جيترو مطالعو مون لانڍي جيل ۾ ڪيو ايترو مان ڪڏھن بہ پڙھي ڪونہ سگهيس. انھن ڪتابن مان اڪثر ڪتاب مونکي اڪبر جسڪاڻي ڏياري موڪليا ھيا. انھن ڪتابن مان ئي ھڪ ڪتاب شايد جادو ۽ سائينس جي ھڪ واليوم تي اڪبر جا ھٿ اکر لکيل آھن تہ”گدڙ چڙھيو گهوڙي تي لوڪڙ لوڏي ٻانھن ڪنھن کي ڏيان دانھن سانڊو ڌڻي سنڌ جو. “. مونکي ھڪ ٻي عادت بہ ھُئي تہ جيڪو ڪتاب ھٿ چڙھيو انجي اندرين صفحي تي خالي جاءِ تي وڏن اکرن ۾ ”سنڌ“ نالي سان ڊرائينگ ڪندو ھيس ائين ئي دادو جي شاگرد ۽ ساڳي ڪيس ۾ سزا ڪاٽيندڙ منظور پنھور جي شايد ڪيمسٽري جي ڪتاب تي ”سنڌ “ڊرائينگ ڪيم ۽ پو۽ منظور پنھور جا ڏاڍا دڙڪا بہ جهليم. جيل ۾ اسان جا اسٽڊِي سرڪل ھلندا ھئا جن ۾ ڪافي ڪتاب بحث ھيٺ آيا. اھڙو ذڪر سڪندر سرواڻ بہ ڪيو آھي تہ ڪيئن پاڻ انتھائي محنت سان مرتب ڪيل ”وطن دوست “ ميگزين ۾ جنرل شير محمد مري عرف جنرل شيروف جو انٽرويو صرف بار بار پڙھندا ھئاسين بلڪ انتي اسٽڊي سرڪل بہ ڪندا ھئاسين. جيستائين ياد پوي ٿو” وطن دوست “ ميگزين جا ٽي ضخيم پرچا ان دوران مطالع ھيٺ رھيا. اسٽڊِي سرڪل ۾ اسان عام قيدين کي بہ ويھاريندا ھئاسين. قتل جي ڪيس ۾ ھڪ نوجوان کدڙو ۽ ھڪ پٺاڻ نوجوان گرفتار ٿي آيا انھن کي بہ اسان اسٽڊي سرڪل ۾ ويھاريو. انھي قاتل کدڙي اسٽڊِي سرڪل ۾ ويھڻ جي موٽ ۾ اسان کي ڏھين محرم جي جلوس ۾ دعوت ڏني ۽ يڪجهہتي طور ڏھين محرم جي عاشوري جي جلوس ۾ اسان ماتم ڪيو. مون خود سيني زني ڪئي.
لانڍي جيل ۾ ئي مونسان پروگريسو جيئي سنڌ جا دوست مشھور دانشور فقير محمد لاشاري، صادق بڙدي، سليمان چارڻ بہ ملڻ آيا. فقير محمد لاشاري ۽ صادق بڙدي جو انتقال ٿي ويو آھي جڏھن تہ سليمان چارڻ جيڪي دادو جو رھواسي ھيو ۽ شاھ لطيف ٽيچر ائيسوسيئيشن جو عھديدار ھيو تنھنجو ڏس پتو ھن مھل ڪو ڪونھي. اسان سان گڏ خيرپور ناٿن شاھ جو نوجوان سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو صالح لاکير بہ ھيو، ھو سياسي طور ايڏو پختو ڪونہ ھيو. جيل ۾ پھچڻ کان اڳ ئي اڪبر، شريف ۽ مون ڄام ساقي ۽ نظير عباسي جيايس اين ايس ايف ۾ شموليت جو فيصلو ڪري ورتو ھيو انڪري منھنجي ڪوشش ھئي تہ صالح لاکير سان ڪچھري ڪجي ۽ ائين باقي سنگت سان رابطو ڪجي ليڪن پو۽ خبر پئي تہ صالح لاکيرياري دوستي ۾ اچي ايس اينايس ايف جو ميمبر ٿيو ھيو. جڏھن بہ ڪنھن دوست جي ملاقات ايندي ھئي ماڙيِ تي اسان سڀ ويندا ھياسين. ائين ئي ھڪ ڏينھن گهنڊيدار وارنھڪ نوجون صالح لاکير جي ملاقات تي آيو. انجي ڪچھري مان ايترو متاثر ٿيس جو پنھنجي مھمان بجا۽ انھي سان ڪچھري ۾ لڳي ويم. جڏھن ملاقات ختم ٿي ۽ سڀ واپس موٽياسين تہ صالح ٻُڌايو تہ گهنڊيدار وارن اھو نوجوان نظير عباسي ھيو. منھنجي پنھنجي آئيڊيل نظير عباسي سان اھا پھرين ۽ آخري ملاقات ھُئي. خيرپورناٿن شاھ سان ئي اسلم شاھ جوواسطو بہ آھي جيڪو ننڍڙو نازڪ نوجوان ھيو جنھن دادو مان ھفتيوار” قلندر“ اخبار ۾ ضيا جي مارشل لا خلاف ھڪ ڊگهو مضمون لکيو توڙي جو ھنجي گرفتاري جلوس ڪڍڻ ڪري ٿي ليڪن سندس چواڻي کانئس ”قلندر “ اخبار ۾۾ آرٽيڪل بابت بہ پڇا ڳاڇا ڪلئي ويئي.
لانڍي جيل ۾ اسانجي سٿ ۾ ٺٽو، خيرپورناٿن شاھ، دادو، جوھي جا نوجوان شامل ھيا . جن ۾ سرور خشڪ، مالڪ خشڪ، عابد لاکير، روشن ٻرڙو، مقبول پنھور جو تعلق جيئي سنڌ سان ھيو، سڪندر سرواڻ سڌو سنئون جيئي سنڌ جو ڪارڪن نہ ھيو ليڪن ھنجو تعلق چڻنگ سنگت سان ھيو ۽ ھو فڪري طور سائين جي ايم سيد جو پيروڪار ھيو، غلام قادر ٿھيم جو واسطو پيپلزپارٽي سان ھيو ليڪن بحث ھلندي ھو قومپرست وڌيڪ ٿي ويندو ھيو. بشير ٿھيم پڪو جيالو ھيو ليڪن بحث ۾ کُٽي پوندو ھيو تہ چوندو ھيو توھان وري ڀُٽي کان وڌيڪ عقلمند آھيو ڇا. . ؟، جڏھن تہ آءُ ڪميونسٽ سياست جي طرف رجحان رکندڙ اڪيلو نوجوان ھيس. امداد شاھ بہ ڪجهہ قومپرست سوچ جو حامل ھيو جڏھن تہ باقي نوجوانن جي ڪا تنظيمي يا نظرياتي وابستگي ڪونہ ھُئي.
سکر سينٽرل جيل ۾ سپاف جي ڪارڪن اياز سومرو جيڪو اڳتي ھلي قومي اسيمبلي جو ميمبر ٿيو چي گويرا جي سرخ ستاري واري ٽوپي پائيندو ھيو مرحوم ھاڻي ھن دنيا ۾ نہ رھيو آھي ليڪن انھي کي بہ آڪڙ ڏاڍي ھوندي ھئي. جڏھن تہ اسد ابڙو جيڪو بہ ھاڻي دنيا ڇڏي چڪو آھي پڙھيل لکيل سياسي ڪارڪن ھيو ۽ چوندو ھيو تہ ايس اين ايس ايف وارا نہ صرف پڙھيا لکيا ۽ ڪميٽِڊ آھن بلڪہ انھن ۾ ڊسيپلين بہ آھي . ھو گهنشام پرڪاش جي ڏاڍي تعريف ڪندو ھيو. آءُ جيڪو اڳ۾ ئي انھي تنظِيم ڏانھن راغب ھيس کي اھو ڏاڍو سُٺو لڳندو ھيو. ھي اھو گهنشام پرڪاش آھي جيڪو روپوشي ۾ ڊي ايس ايف سنڌ جو چيئرمين ٿيو، اڳتي ھلي سنڌ ترقي پسند پارٽِي ۾ شامل ٿيو اڄڪلھ انڊيا ھجرت ڪري ويو آھي. سکر جيل ۾ اسانجي بي ڪلاس جي ڪري بادشاھي ھوندي ھئي ۽ اسان لاءِ جيل ۾ رھڻ اھنجو نہ رھيو ھيو، سردي ۾ اُس کائڻ، راند کيڏڻ، ڪچھريون ڪرڻ، ڪتاب ۽ اخبارون پڙھڻ ئي اسانجو ڪم رھجي ويو ھيو. دادو سب جيل واريون تڪليفون اسان گهڻو پوئتي ڇڏي آيا ھياسين.
قيدوبند جي انھي ياترا ۾ ڪافي ماڻھن اسانجي اخلاقي، سياسي مدد ڪئي ڪئي. اسانجي ڪيس جي عدالت موجود ڊپٽي ڪمشنر دادو آفيس جي ئي ھڪ ڪمري ۾ لڳي ھئي جتي ئي سزا ٻُڌائي ويئي ھئي. ھڪ ڏينھن پيشي جي انتظار ۾ اسان ٻاھر بيٺا ھئاسين تہ ھڪ نوجوان وڪيل اسان سان ملڻ آيو ۽ اسان سان يڪجهہتي جو اظھار ڪيائين انجو نالو پير مظھر ھيو جيڪو تنھن وقت ڄام ساقي جي نيشنل پروگريسو پارٽي سان جڙيل ھجڻ جون ڳالھيون ھيون. جڏھن اسانکي گرفتار ڪيو ويو ھيو تہ غلام قادر ٿھيم، بشير ٿھيم جي وڏي ۽ ٽائون ڪميٽي جوھي جي چيئرمين دين محمد ٿھيم اسان کي آزاد ڪرائڻ لاءِ ڏاڍي ڀڄ ڊُڪ ڪئي ائين ئي جوھي جي نيڪ مرد، ڀلوڙ انسان، سماجي شخصيت ٻاجهي خان ٿھيم بہ ڏاڍي ڪوشش ڪئي. سنڌي رسالي ”بيداري“ ۾ ”اسين لوچون لوھ ۾“ جي سري ھيٺ اسان جون قيد ۾ ڏيکاريل تصويرون بہ ڇپيون. ياد پوي ٿو تہ اھو رسالو سھيل سانگي جي ادارت ۾ نڪري رھيو ھيو. سزا ملڻ کان پو۽ اسانجو ڪيس جنھن طريقي جڳ مشھور وڪيل نوردين سرڪي وڙھيو انجي نتيجي ۾ ئي اسان جي دوستن جو پھرين فرصت ۾ ڪوڙا ختم ٿيا ان بعد اسان کي بي ڪلاس مليو ۽ آخر ۾ اسانجي ھڪ سال سزا جيڪا جون 1979 ۾ ختم ٿيڻي ھئي اھا جنوري 1979ع پڄاڻان پوري ٿي ويئي ۽ اسان گهر واپس موٽي آياسين. مونکي ياد آھي سخت سردي ۾اوڀر ۾ سج ڪني ڪڍي رھيو ھيو ۽ آءُ ھڪ ٿلھي ڊگهي ڪاري شال ۾ ويڙھيل پنھجي ڳوٺ ڏانھن لڙيس تہ منھجووڏو ڀاءُ مولوي واليڏنو اسان ڊکڻن جي گهرن جي ڏيڍي مان نمودار ٿيو سامھون سندس جي مون تي نظر پيئي ۽ ھن خوشي ۾ مون ڏانھن ڊُوھ ڪئي ۽ تڪڙو اچي ڀاڪر پائي مليو. ننڍڙي پاڙي ۽ ڳوٺ ۾ منھنجي واپس اچڻ جي ھوڪرمچي ويئي. ڏيڍيءَ کان اندر گهريس تہ بابا تي نظر پيئي جيڪو اسانجي گهر جي وچ اڱڻ تي کٽ تي ڪانڀ ڪڍيون ويٺو ھيو، مون کيس ويجهو اچي ڏٺو تہ سندس اکين مان ڳوڙھا لار ڪري وھيا پئي. ھن مونکي ڀاڪر ۾ ڀريو تہ آءُ سندس ڳوڙھن ۾ پُسي ويس تيسين امان ۽ ڀينرون بہ اچي ويون . منھجي سئوٽ ادي غلام قادر جيڪو اسان جو وڏو بہ سڏبو ھيو انھي منھنجي چڱي تاريخ چڏائي ليڪن مون تي انجي نصيحت ۽ دڙڪي دھمان جو ڪو اثر نہ ٿيو ڇو تہ مان گهڻو اڳتي نڪري چڪو ھيس سياست منھنجو اوڍڻ ٿي چڪي ھئي. مون فيصلو ڪري ڇڏيو ھيو تہ سياست ئي منھجو سڀ ڪجهہ آھي. اسانجي ڳوٺ ۾ جيل قيد ڪا نئين ڳالھ نہ ھئي. چوري چڪاري ۽ جيل ٿاڻي جا چڪرابراھيم رند ڳوٺ جي رندن جو پائڻ ھنڊائڻ ھيو ليڪن سياست جي بنياد تي جيل قيد منھنجي ئي کاتي ۾ اچڻو ھيو.
ذري گهٽ چار مھينا انھي قيد وارتا ۾ ڪجهہ ڪردار اھڙا آھن جن جو ذڪر ڪرڻ ضروري آھي. جيل ۽ قيد ۾ ڪافي دوست ھيا جن ھمت سان جيل ڪاٽي انھن سڀني ۾ بشير ٿھيم جو نالو سڀ کان مٿي آھي. ھوسڀ کان گهٽ پڙھيل ھيو مونسان گڏ سيڪنڊري ۾ پڙھندو ھيو پڙھڻ سان سندس ڪڏھن ڪونہ پئي اھو الميو ٿھيم برادري سميت ڀرواري رندن جي ڳوٺ جو بہ آھي جيڪي آباديون جوھي شھر ۽ انسان جڙيل ھجڻ باوجود اتي تعليم ڏانھن رجحان مڙيوئي گهٽ رھيو آھي. ائين ئي اڻ ڄاڻايل سبب ڪارڻ بشير ٿھيم جي پڙھائي رڪجي ويئي، وٽس ايتري نظرياتي ڄاڻ بہ ڪونہ ھئي. جيل ۾ قيد دوران ھڪ ڏينھن لاءِ بہ مايوس نہ ٿيو. سزا ملڻ کان اڳ ھر شنوائي دوران جيل کان ڪورٽ ايندي ويندي نعرا ھڻندو ھلندو ھيو تہ ”ھڪ سال ڏھ ڪوڙا“ ۽ پو۽ ٿيو بہ ائين کيس ھڪ سال ڏھ ڪوڙن جي سزا ملي. جوھي ۾ بہ ڪنھن شخص کي جيالو سڏيو۽ مڃيو ويو تہ اھو بشير ٿھيم ھيو. دنيا جھان جا ڏک، باربار جيل قيد ڏٺائين ليڪن ڪڏھن غمگين ٿيو نہ وري ڪڏھن رنوئي سھي ليڪن بينظير ڀُٽو جي موت تي اُڇنگارون ڏيئي رنو، جوھي شھر جي مين چوڪ تي انھي ڏينھن تڏو ڪيائين، بينظير جي موت جي ٻيئي ڏينھن تي انھي تڏي تي مليو، ڀاڪرين پئجي ويو، ڪاري چادر اوڍيل ھيس منھنجي ڪنڌ تي ڳل رکي پار ڪڍي رنو تہ ڊاڪٽر پاڻ يتيم ٿي وياسين انکان پوءِ ڪڏھن بہ سنئين لڱي نہ آِيو. بينظير جي موت سان شايد جيالا سياست بہ دفن ٿي ويئي ۽ ھو بہ پوءِ مايوسين اڪيلائين ۾ گهيرجي ھڪ ڏينھن مري ويو . اڄ جوھي ۾ نہ بشير ٿھيم آھي نہ اھڙا جيالا ئي آھن.
اسانجي سٿ ۾ بشير ٿھيم جو ويجهو عزيز غلام قادر ٿھيم بہ ھيو. تمام پڙھيو لکيو دلير ماڻھو ھيو. بشير ٿھيم جيان ھڪ ڏينھن بہ مايوس نہ ٿيو. استاد يوسف جون ڪافيون، عابدھ پروين جا ڪلام ڳائيندو ھيوڪچھري، چرچي گهٻي جو ڪوڏيو ھيو. نظرياتي طور اسان گهٽ ٺھندا ھياسين ليڪن ھنجي مونسان ڏاڍي لڳندي ھُئي. ھنکي مالش ڪرائڻ جو شوق ھوندو ھيو ۽ سندس مالشي جو ڪم مونکي ئي ڪرڻو پوندو ھيو. پيپلزپارٽي ۾ شامل ھيو ليڪن قومپرست سياست ڏانھن جهُڪاءُ وڌيڪ ھيس. شيرين سومرو ڪيس کان پوءِ بہ باربار جيل ويو. ھيو جيالو ليڪن قومپرستي واري لاڙي ڪارڻ پيپلزپارٽي ۾ اھا جا۽ نہ ٺاھي سگهيو جيڪا بشير ٿھيم کي ملي ھُئي. بينظير جي حُڪومت جيڪا 1988ع جي عام چونڊن جي نتيجي ۾ ٺھي ۾ قائم ٿيل ”پليسمينٽ بيورو “ذريعي بينڪ ۾ نوڪري مليس ليڪن مالي مُشڪلاتن پيڇو ڪونہ ڇڏيس. دل جو آپريشن ٿيس، مشڪلاتون آيس ليڪن پٿر جو ٺھيل ھيو. اصل ڏک نہ ڏيندو تہ اندر ۾ ڪھڙو لاوو پچي رھيو اٿس. گهر ۾ تمام گهڻا مسئلا ٿيس ۽ ڇونہ ٿينس وڏو عيال جو ھيس. ڀڄي ڀري پيو، پيپلزپارٽي ڇڏي فنڪشنل ليگ ۾ شامل ٿيو ليڪن کيس مزو نہ آيو واپس پيپلزپارٽِي ۾ موٽي آِيو. ڪجهہ سال اڳ ڪسمپرسي جي حالت ۾ سندس موت ٿيو.
اسان سان گڏ سزا کائيندڙ ھڪ ٻيو نوجوان عبدالحق سولنگي جوھي شھر جو رھواسي ھيو. غيرسياسي نوجوان ليڪن ڪچھري جو ڪوڏيو ۽ گاريون ڏيڻ ۾ غيرمعمولي طور معتبر ھيو . بشير ٿھيم جيڪو ڪنھن جي ڳالھ تي ڪونہ چڙندو ھيو حق سولنگي جي گارين جي اسٽائيل تي چڙي پوندو ھيو. عبدالحق سولنگي اينٽي ڪرپشن پوليس ۾ ڀرتي ٿيو ۽ فرض جي ادائگي ڪندي ھڪ روڊ ۾ ناگهاني موت جو شڪار ٿيو.
ھڪ ٻيو اسانجي سٿ ۾ ھڪ نوجوان جوھي ڀرسان ڏنگڙي جو رھواسي فضل سولنگي منھنجي وڏي ڀاءُ جو دوست ھيو. زميندارڻو ٻار ھيو. ٺُپ غير سياسي نوجوان ھيو، ڊاڙون ٻٽاڪون ھڻڻ کان ڪونہ ڪيٻائيندو ھيو چوندو ھيو تہ ابو زميندار آھي. انھي جو بہ ھاڻي ڪو ڏس پتو ڪونھي.
جوھي واسي علي ٿھيم صفا غريب جو ٻار ھيو. سياسي ماڻھن جي سنگت ۾ اچي ڦاٿو۽ ڪوشش باوجود قيد ۽ سزا کان نہ بچي سگهيوو. دين محمد ٿھيم جي قيصر سينيماجوھي جو سڀ ڪجهہ ھيو جڏھن آزاد ٿيو تہ پنھنجي اباڻي ڪرت يعني ڪاسائڪي ڪار سان لڳو ۽ کيس ٺيڪ ٺاڪ روزي ملڻ لڳي. جنرل ضياءَ جي دھشت واري عھد ۾ جيڪي سختيون ماڻھو جيل ڪوڙا، سختيون ڪاٽي آيا انھن سڀني کي ڪنھن نہ ڪنھن طريقي سان پيپلزپارٽي جي حُڪومت ۾ بحال ڪيو ويو ليڪن علي ٿھيم انھي سمورن مامرن کان پاسي تي رھيو.
ھن بحث ۾ محمد شريف ٿھيم جو ذڪر نہ ڪرڻ زيادتي ٿيندي جيڪو شيرين سومرو واقعي خلاف انھي احتجاج، انجي منصوبہ بندي ۾ اسان سان گڏ ليڊر جي صورت ۾ شامل ھيو. گهٽ ۾ گهٽ مونکي ائين چوندي وڌاءُ ڪونہ ٿو لڳي تہ جوھي شھر ۾ جديد سنڌي وطن پرست، ترقي پسند سياست جو ذڪر شريف ٿھيم ۽ اڪبر جسڪاڻِي کان سواءِ اڻپورو آھي. مون سميت ڪافي دوست انھن ٻنھي جي دوستي جي طفيل ميدان سياست ۾ آيا. اسان سڀ دوست وسيلن ۾ بہ کُٽل ھئاسين جڏھن تہ محمد شريف ٿھيم اسان جي ڀيٽ ۾ مڇي ماني وارو ھيو نتيجي ۾ ٻاھران ايندڙ مھمنان جي ماني ٽڪي، رھائش جو بندوبست شريف کي ئي ڪرڻو پوندو ھيو ۽ سڀ کان گهڻا ڪتاب بہ پڙھڻ لاءَ شريف وٽان ملندا ھيا. پھرين فرصت ۾ شريف ٿھيم گرفتار ڪونہ ٿيو ليڪن بعد ۾ گرفتار ٿي دادو جيل ۾ ئي رھيو. جڏھن سڀني کي ننڍي عمر جو سمجهي رعايتون مليون تہ ھو بہ آزاد ٿيو.
جوھي ۾ ترقي پسند سياست جي جيڪا نئين انٽري ٿي ان ۾ اڪبر جسڪاڻي جو نالو سڀني کان ممتاز ۽ مھندار واروآھي. پوءِ جي ميدان سياسات ۾ جيڪي بہ سياسي ڪارڪن، صحافي اڳتي ھلي ميدان عمل ۾ آيا ۽ نالي چڙھيا ٿيا تہ انھن جي ڪنھن نہ ڪنھن حوالي سان اڪبر جسڪاڻي سان ضرور عليڪ سليڪ رھي.
سڪندر سرواڻ جيڪو ھن ڪتاب جو ليکڪ ۽ ”گهنگهر گهاريم ڏينھڙا “ جو راوي جوھي جي ڪاڇي جي تاريخي وسندي ھيروخان واسي آھي. رشتي ۾ ھو منھنجي امان جو سئوٽ ۽ منھنجو مامون آھي. جوھي ۾ ھن جيڪا ڪئبن کولي اھا ھن روزي روٽي لاءِ کولي ليڪن سچ اھو آھي تہ جوھي جي سياست ۽ صحافت جيڪا پو۽ ڏيھا ڏيھ مشھور ٿي آھي انجي آبياري ۾ سڪندر سرواڻ جي انھي ڪيبن جو وڏو ھٿ ھيو. انھي ڪيبن تي ويھندڙ نوجوان، انھي ڪيبن جي در تي ٽنگيل تحريڪ، چڻنگ، ٻيا رسالا ۽ اخبارون ئي جوھي ۽ ڪاڇي جي ڪنڊ ڪڙچ ۾ پھتا ۽ وقت جو سونھون بڻجي ويا. سڪندر سرواڻ روزگار سانگي ڪراچي منتقل ٿيو اخبارن ۾ ڪالم لکيائين، ڀرپور شاعري ڪيائين، پنھنجي ڳوٺ، ڪاڇي، جوھي کي ڳايائين، ريڊيو تي لاتعداد پروگرام ڪيائين جنھن کي سھيڙجي تہ اھو ڍڳ تورڻ ۽ ماپڻ کان بہ گهڻو آھي. بيرحم وقت کيس ڏاڍا گهرا گهاءُ بہ ڏنا ليڪن ھنجو لکڻ، پڙھڻ جو سفر اڃا سوڌو جاري آھي.
سڪندر سرواڻ جون جيل جون ھي يادگيريون روزمرہ جو ٽائيم نامون آھي ليڪن سرواڻ جيڪڏھن ڪوشش ڪري، ذھنتي زور ڏيئي جوھي سنڌ سميت ملڪ ۾ جاري انوقت جي سياسي نظرياتي بحث مباحثن، حالتن، مختلف ڪردارن جو احاطو ڪري ھا تہ اھو ھڪ تاريخي دستاويز ٿي وڃي ھا. ان باوجود ڄاڻايل واقعن کي ڊائري جي شڪل ڏيئي سانڍي رکڻ غيرمعمولي طور لاڀائتو آھي. مون لاءِ تہ اھا معلومات وڌيڪ ڪارگر ثابت ٿي آھي جنھن ڪري اڄ کان 40 سال اڳ وارو منھنجو پورو ماضي ۽ انسان جڙِل يادون مون لاءِ تازيون ٿي ويون آھن ۽ مان ھي ڪجهہ سٽون لکي ويو آھيان.
ھي جيل جي ڊائري سنڌ جي سياست جي انھي باب کي اجاگر ٿي ڪري جيڪو نظرين جو دور ھيو جڏھن سياست ھڪ آدرش ھُئي ۽ انھي آدرش تي جان جوکم ۾ وجهڻ عمرون ڏيڻ، جان ڏيڻ تي مان ڪبو ھيو. اھا سياست جيڪا اڄ جي جديد عھد ۾ ناپيد ٿي پنھنجو پاڻ مري رھي آھي ۽ اسانجا سماج گندگي جو ڍير ھوندي بہ خدا جي مخلوق انھي مان آجو ٿيڻ بجا۽ انھي سان گڏ جيون گهارڻ ۾ ئي پنھنجو ڀلو سمجهي ٿي. سڪندر سرواڻ جي جيل ڊائري جيڪا ھن وقت“ گهنگهر گهاريم ڏينھڙا“جي نالي سان ھن وقت توھان جي ھٿن ۾ آھي انجو ڪارج بہ مٿي ڄاڻايل ڪارڻن جي ڪري اھم بہ آھي تہ سبق آموز بہ آھي جنھنکي پڙھي گهڻو ڪجهہ حاصل ڪري سگهجي ٿو.
حميد سومرو
حيدرآباد
29 ڊسمبر 2020