هاءِ اسڪول جوهي کان دادو ڪاليج نئين سفر جو آغاز
مئٽرڪ ۾ جنھن سياست سان پاڻ کي جوڙيو ھيو انوقت اسان جو رھبر جي ايم سيد ھيو ۽ سنڌ جي حقن جي ڳالھ، سنڌو ديش جو ذڪر تہ ڪندا ھياسين ليڪن اھو بہ چوندا ھياسين تہ جي ايم سيد اسانجي سنڌ جو پيغمبر آھي جنھن جي معني پيغام ڏيندڙ آھي اھا ڳالھ ڪافي ماڻھن کي نہ وڻندي ھئي ۽ ان معاملي تي اڻبڻت بہ ٿيندي ھئي. ھڪ رات جو گهر ۾ بابي، چاچن ۽ سوٽن آڏوسياست، سنڌ، جي ايم سيد تي بحث ڇڙي پيو تہ مون اتي بہ ڳالھ ڪئي تہ جي ايم سيد پيغامبر آھي انھي ڳالھ تي مون واري سوٽ غلام قادر نہ صرف منھنجي ڇنڇري لاٿي بلڪہ جي ايم سيد کي بہ گهٽ وڌ ڳالھايائين. اسان منجهان اڪبر جسڪاڻي، شريف ٿھيم ۽ اسماعيل کانسواءِ باقي دوستن جو جيئي سنڌ سان تنظيمي بجاءِ صرف فڪري لاڳاپو ھيو. اڪبر جسڪاڻي ۽ شريف ٿھيم حيدرآباد ويندا ھيا تہ جوھي ۾ ھجڻ دوران اڪثر دادو بہ ويندا ھيا جتي سندن بيٺڪ قوم پرست وطن دوست ترقي پسند ڪارڪنن جي گرو شوڪت سنڌي جي دوڪان تي ھوندي ھئي. اسانجي ڪچھرين ۾ ھاڻي اڪبر جسڪاڻي ۽ شريف ٿھيم واتان پروگريسو جيئي سنڌ، سوشلزم، ارباب کھاوڙ، ھمت پتافي ۽ ضمير لاڙڪ جو ذڪر ٿيڻ لڳو. اسان سان ملاقاتن لاءِ جوھي ۾ ٽريڊ يونين اڳواڻ حق نوازجسڪاڻي بہ آيو تہ شمس صديقي ۽ مظفر ڪلھوڙو بہ آيا. حق نواز جسڪاڻي پن جي ٻيڙي جو موالي ھيو ۽ شھدادڪوٽ ٽيڪستائيل مل ۾ مزدور ۽ ٽريڊ يوينين اڳواڻ ھيو جڏھن تہ شمس صديقي چانڊڪا ۾ پڙھندو ھيو، ائين مظفر ڪلھوڙو بہ شاگرد سڏائيندو ھيو. پروگريسو جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ٺھڻ کانپوءِ مونکي مرڪز پاران پروگريسو جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڊگري ڪاليج دادو جو يونٽ جو آرگنائزر مقرر ڪيو ويو. جنھن ۾ مون سميت عزيز ڪنگراڻي ۽ سائين بخش رند شامل ھيا جڏھن تہ ھمدردن جي حلقي ۾ حبيب ڪنگراڻي، ستار ٻٻر، سليمان رند، شيرزمان سومرو، محرم سومرو، محمد ھاشم سولنگي، مقبول پنھور شامل ھيا ۽ ذاتي دوستن جي حلقي ۾ غلام سرور لغاري، غلام سرور عباسي، ﷲ بخش لغاري، عبدالحميد ميراڻي، خالد صديقي پڻ شامل ھيا. ڪلاس فيلوز ۾ ارشد پنھور، حبيب ﷲ پنھور، مولابخش ڪھلوڙو، مرتضي کوسي سان پڻ دوستي رھي. ڪافي ڪلاس فيلوز کي خبر ھئي تہ اسانجو سياسي ڌر پروگريسو جيئي سنڌ سان تعلق آھي. پھرين سال اسانجو انگريزي ڪلاس سيد قمرالحسن نقوي وٺندو ھيو ليڪن ان وقت منھنجي دماغ ۾ ٻيو ڪجهہ پيو ھلندو ھيو انڪري مون ڪلاس ئي گهٽ اٽينڊ ڪيا. سال 1978ع ملڪ ۽ سنڌ سميت منھنجي سياسي تحرڪ جو سال ھيو. ذوالفقار علي ڀٽو جيل ۾ ھيو مٿس قتل جو ڪيس ھلي رھيو ھيو. سال 1978ع جي آڪٽوبر مھيني جي شروع ۾ اھا خبر ڦھلجي ويئي تہ نوابشاھ ميڊيڪل ڪاليج ۾ شيرين سومرو جو ميجر ڪفايت نالي ھڪ شخص ريپ ڪيو آھي پوءِ تہ سنڌ ۾ باھ ٻري پئي، 2 آڪتوبر تي ڄامشوري ۾ شاگردن جلوس ڪڍيو سندن فوجي گاڏي سان ٽڪراءُ ٿيو جنھن ۾ ڪجهہ فوجي مارڻ ۽ گرفتارين جا اطلاع بہ مليا. انھي کان پوءِ سموري سنڌ جا شھر ۽ تعليمي ادارا ٻري پيا. ان وقت دادو ڪاليج بند ھيو سو اسان اھو احتجاج ڪرڻ لاءِ جوھي ھاءِاسڪول ۾ بائيڪاٽ ڪرائي جلوس ڪڍيو. اسان کي فوري طور گرفتار ڪري پھرين جوھي ٿاڻي بعد ۾ ڊسٽرڪٽ جيل دادو منتقل ڪيو ويو. اسان کي حاضري لاءِ ڊپٽي ڪمشنر آفيس ۾ قائم ڪيل سمري ملٽري ڪورٽ آڏو پيش ڪيو ويندو ھيو جنھن اسانکي ھڪ سال قيد ۽ ڏھ ڪوڙن جي سزا ٻڌائي. مونکي سڀ کان ننڍي عمر جي پيش نظر ڪوڙن جي سزا نہ ملي. مون سان گڏ بشير ٿھيم، غلام قادر ٿھيم، علي ٿھيم، سڪندر سرواڻ، عبدالحق سولنگي، فضل سولنگي شامل ھيا. انھن احتجاجن دوران دادو مان مقبول پنھور، امداد علي شاھ، منظور پنھور، عباس سولنگي، خيرپورناٿن شاھ مان عابد لاکير، اسلم شاھ، صالح لاکير، اختيار لغاري سيتا روڊ وارو، علي بخش شيخ، سيھوڻ ۽ ڀان سيد آباد مان ابوالحسن سولنگي، بشير اوٺو، روشن ٻرڙو پڻ گرفتار ڪري دادو جيل آندا ويا جن کي پڻ سمري ملٽري ڪورٽ پاران سزائون مليون. اسان سڀني کي پھرين ڊسٽرڪٽ جيل دادو پوءِ لانڍي بورسٽل جيل ڪراچي ۽ آخر ۾ ڪن کي حيدرآباد سينٽرل جيل جڏھن تہ اسانکي سکر سينٽرل جيل منتقل ڪيو. اسانجي سزا خلاف مشھور وڪيل نورالدين سرڪي پٽيشن داخل ڪئي. سڀ کان پھرين ھن ننڍي عمر وارن قيدين جا ڪوڙا ختم ڪرايا بعد ۾ سڀني شاگردن کي بي ڪلاس جون سھوليتون ڏياريون ۽ آخر ۾ سزائون ختم ڪرايون. ھن سموري عمل دوران اسانکي ڪا خبر نہ ھئي تہ اسانجي پرپٺ ھي چڱايون ڪير پيو ڪري. جيل جو ڪجهہ تفصيل سڪندر سرواڻ جي جيل ڊائري تي منھنجي لکيل يادگيرن ۾ موجود آھي جيڪو پڻ ھنن ساروڻين جو حصو آھي. جيئن تہ اڳ۾ ٻڌائي آيو آھيان تہ 1977ع جي آخر ۾ اڪبر جسڪاڻي، شريف ٿھيم پروگريسو جيئي سنڌ مان سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ۾ شامل ٿيڻ جو فيصلو ڪيو جنھن سان مان بہ اصولي طور متفق ھيس. قيد دوران لانڍي جيل ۾ پروگريسو جيئي سنڌ جي سياست سان وابستہ فقير محمد لاشاري، صادق بڙدي، سليمان چارڻ ملڻ آيا. ٿيو ڪجهہ ائين تہ جنھن ڏينھن اھي دوست مون سان ملڻ آيا انھي وقت خيرپورناٿن شاھ جي دوست صالح لاکير سان گهنڊيدار وارن وارو ھڪ نوجوان بہ ملڻ آيو جنھن سان مون بہ ڪچھري شروع ڪري ڏني. جڏھن ملاقات ختم ٿي تہ صالح لاکيرمونکي ٻڌايو تہ اھو نظير عباسي ھيو. ان ڏينھن مون فيصلو ڪري ورتو ھيو تہ مونکي ھاڻي ايس اين ايس ايف ۾ ئي وڃي سياست ڪرڻي آھي. لانڍي جيل ۾ ئي منھنجو فرسٽ ييئر جو رزلٽ پڻ آيو جنھن ۾ مان 56 سيڪڙو مارڪون کڻي پاس ٿيس تن ڏينھن خيرپور ناٿن شاھ جي دوست اسلم شاھ جو انٽر جو رزلٽ آيو جنھن ۾ ھو فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ٿيو ھيو سندس ميڊيڪل ۾ سليڪشن يقيني ھئي. ان ڏينھن مونکي شدت سان احساس ٿيو تہ سياست ڪرڻي آھي ليڪن محنت ڪري انٽرميڊيئٽ ۾ فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ٿيڻو آھي. سکر جيل مان آزاد ٿيڻ کانپوءِ آءُ انٽر جو ڪلاس اٽينڊ ڪرڻ لاءِ دادو ڪاليج ۾ پنھنجي ڪلاس ۾ وڃي ويٺس. ان ڏينھن اسانجو ھڪ ڪلاس استاد بخاري پئي ورتو جنھن نئين ڇوڪري کي ڪلاس ۾ ڏٺو تہ پڇا ڪيائين. مون کيس سمورو تفصيل ٻڌايو. سائين مونکي چيو تہ پيرڊ ختم ٿيڻ کان پوءِ منھنجي آفيس اچجائين. سائين مونکي چيو تہ حاضري گهٽ ھجڻ سبب فارم رد ٿيڻ جو امڪان آھي سو تنھنجو فارم رجيڪٽ ٿئي تہ مونکي ٻڌائجائين. انتر ۾ جنھن استاد مونتي وڌيڪ اثر وڌو اھو انگريزي جو پروفيسر ڪنعيا لال ھيو جنھن جو تعلق راڌڻ سان ھيو. سائين جو پڙھائڻ جو انداز ڪمال جو ھيو. اھو نہ صرف انگريزي مضمون پڙھائيندو ھيو بلڪہ سياست ۽ فلسفي تي پڻ گفتگو ڪندو ھيو. جنھن ۾ دادو جو سريلو نوجوان، اسانجي ڪلاس جو ھوشيار شاگرد اختر ميمڻ وڌي چڙھي حصو وٺندو ھيو. ليڪچر وٺڻ جو ھڪ نرالو انداز زولاجي جي ليڪچرار عتيق الرحمان جو ھيو جيڪو جڏھن ” پيلوڪ گرڊلPelvic Girdle“ جا لفظ اچاريندو ھيو تہ اھي لفظ دير تائين ڪلاس ۾ پيا گونجندا ھيا ۽ ڪلاس ختم ٿيڻ کان پوءِ انھي ٻٽي لفظ کي بار بار اچاري شاگرد مزو پيا وٺندا ھيا. انھن ٻن سالن ۾ اسانجي ڪاليج ۾ يونين جون اليڪشن بہ ٿيون جنھن ۾ صدر غلام مصطفي لغاري چونڊيو . انھي يونين ٻہ ڪم ڪيا ھڪ تہ ڪاليج جي ”منڇر“ نالي مخزن ڇپرايائون، ٻيو ڪاليج جي شاگردن کي ملڪگير ٽوئر پڻ ڪرايائون. انوقت ڪاليج جو پرنسپال، پروفيسر الطاف شيخ ھيو جيڪو باٽني جو ڪلاس پڻ وٺندو ھيو. سندس شخصيت جو ڪاليج ۾ وڏو رعب ھيو جنھن سبب استاد، شاگرد سڀ کانئس لھرائيندا ھيا. جڏھن انٽر جا فارم ڀرائڻ جو وقت آيو تہ استاد بخاري جي مدد سان منھنجو فارم ڀريو مون امتحان ڏنو ۽ انٽرميڊيئٽ ۾ منھنجو فرسٽ ڪلاس آيو، آءُ سٺيون مارڪون کڻي دادو ضلع ۾ ميرٽ تي سليڪٽ ٿي ميڊيڪل ۾ داخلا ورتي. سال 1978ع ۽ 1979ع منھنجو دادو ڪاليج ۾ گذريو. منھنجو فرسٽ ييئر سياست جي نظر ٿي ويو. انٽر ۾ مان تنظيمي طور پروگريسو جيئي سنڌ سان تنظيمي طور جڙيل رھيس ليڪن نظرياتي طور ھڪ ٻي پوزيشن تي پھچي چڪو ھيس. ان دوران مون پڙھائي تي وڌيڪ ڌيان ڏنو تہ جيئن گذريل سال واري کوٽ پوري ڪري سگهجي. انھي عرصي ۾ مون ڏي ڊاڪٽر ارباب کھاوڙ، ھمت پتافي، مظفر ڪلھوڙو، ذوالفقار قاضي، حق نواز جسڪاڻي، مرتضي کھڙي جا خط ايندا رھندا ھيا جيڪي ھن وقت بہ منھنجي خطن واري فائيل ۾ موجود آھن. انھي دوران ئي حق نوازجسڪاڻي، شمس صديقي، مظفر ڪلھوڙو جوھي سميت منھنجي ڳوٺ بخش علي رند بہ آيا. اھو دور منھنجي خاندان جي ڪسمپرسي ۽ غربت جو دور ھيو. شمس صديقي ۽ مظفر ڪلھوڙو ڳوٺ آيا تہ پنھنجي گهر جي حالتن جي مدنظر کين ماني جي اڌو گابري صلاح ڪئي جنھن جو جواب ھنن ڏنو تہ ماني جو پروگرام اڳتي رکيل آھي. ڳالھيون ڪندي جوھي شھر لاءِ نڪري پياسين. جڏھن ڳوٺ کان جوھي واپس پئي آياسين تہ مون ھنن کي ميار لاھڻ لاءِ چيو توھان ماني بہ نہ کاڌي تہ ان دوران اسانجي پويان ايندڙ کير موري وارو واقفڪار پنھور لانگهائو ٿيو جيڪو سڀ ڳالھيون ٻڌندو پئي آيو تنھن چيو تہ ”اڙي ڊکڻ مھمانن کي ماني بہ ڪونہ کارايئي حيف اٿئي“. پروگريسو جيئي سنڌ تمام ٿوري عرصي ۾ نظرياتي ڪارڪنن جي چڱي خاصي کيپ تيار ڪئي جيڪو پڻ مثالي آھي انھي دور ۾ وطن دوست رسالي پڻ سندس ڪارڪنن جي سٺي تربيت ڪئي. اھو رسالو جيلن ۾ ھلندڙ اسٽڊي سرڪل ۾ پڙھايو ويندو ھيو. 4 اپريل 1979ع ۾ ذوالفقار علي ڀٽو کي ڦاسي اچي وئي. اھي ماڻھو بہ رنا جن کي ڀٽو اصل نہ وڻندو ھيو. اسان جيڪي ڀٽي جا سياسي مخالف ھياسين تن لاءِ بہ ضياءَ الحق جو اھو قدم قابل مذمت ھيو. اسانجي ڳوٺ ۾ ادي احمدڙي رند پنھنجي ڪرياني جي دوڪان تي ڀٽي جي ڦاسي جي خبر ٻڌي تہ ان خبر ٻڌائيندڙ ريڊئي کي ٻاھر روڊ تي اڇلائي ڀڃي ڇڏيو. سنڌ ھڪ مختلف ڀونچال ۾ داخل ٿي ويئي. اھو وقت ھيو جڏھن صحيح خبر ٻڌڻ لاءِ سنڌ جي ماڻھو ڳوٺ ڳوٺ ۾ بي بي سي ٻڌڻ شروع ڪئي. ان دوران سنڌ جي ھر ننڍي شھر جي اسٽال تي تحريڪ، وطن دوست سميت ٻيا رسالا اچڻ شروع ٿيا. پروگريسو جيئي سنڌ جي سياسي ترجمان وطن دوست کي پڻ ان دور ۾ سياسي ڪارڪن ھر ھنڌ پڙھندا ھيا. انھن ڏينھن ۾ تاج مري جو بہ جوھي اچڻ شروع ٿيو ڇوتہ اڪبر جسڪاڻي ۽ شريف ٿھيم ھاڻي ڄام ساقي جي سياست کي ويجهو ٿيڻ لڳا ھيا جڏھن تہ لانڍي بورسٽل جيل ڪراچي ۾ نظير عباسي سان ملاقات کانپوءِ مان بہ ايس اين ايس ايف ڏانھن سرڪجي ويو ھيس.