سُر يمن ڪلياڻ
منهنجي اڳيان علامه آءِ آءِ قاضيءَ جو ترتيب ڏنل شاهه جو رسالو آهي، جنهن جي يمن ڪلياڻ ۾ ڪل 9 (نو) داستان آهن. هنن نون داستانن ۾ هڪ ٻئي سان مشابهه موضوعن هوندي به اهي موضوع داستان وار بدلجندا وڃن ٿا ۽ مختلف ڪيفيتن کي اجاگر ڪن ٿا. مثال طور يمن ڪلياڻ جي پهرئين داستان ۾ ازلي ۽ لازوال طبيب جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪو ڏک ۽ سک ڏيڻ ۽ لاهڻ تي قادر آهي. اهو ئي حبيب به آهي ۽ طبيب به، ڊٺن، ڪِرِيلن ۽ تباهه ٿيلن جو آٿت ۽ ڊب به آهي ۽ رب به، ڏکن کي لاهڻ لاءِ هن جو امر يا حڪم ئي ڪافي آهي. طالب ۽ مطلوب، الله ۽ بندي وچ ۾ ازلي رشتي جي مختلف پاسن، ڪيفيتن ۽ لڳ لاڳاپن ۾ هڪ ٻئي سان حجتن جو به هڪ عجيب رنگ هن داستان ۾ ملي ٿو، ڇاڪاڻ ته طالب رڳو سک جو طالب ئي ناهي بلڪ خود سپردگيءَ يا پنهنجو پاڻ قادر جي حوالي ڪرڻ ۽ ارپڻ جو اهڙو انوکو اتساهه رکندڙ آهي، جو هو چاهي ٿو ته مٿس ڏکَ ڀلي وارد ٿين، هو انهن ڏکن کي سکَ ۽ پنهنجي لاءِ اعزاز سمجهي انهن کي قبول ڪندو؛
هڻ حبيب هٿ کڻي، ٺيڪ مَ ٿورو لاءِ،
پــريـن تنهنجي گهاءَ، مران ته مانُ لهان.
ان ساڳي ئي ڪيفيت جو هڪ ٻيو روپ، گُهرندڙ جي پاران وڏي آزار ۽ امتحان ۾ ڪامياب ٿيڻ ۽ محبوب جي منهن مقابل ٿيڻ جي اتساهه کي هن طرح پڌرو ٿو ڪري ته؛
هڻ حبيب هٿ کڻي، ٻنگا لهي ٻاڻ،
ماڳهين مون مِنهن ٿئي، جهوليءَ وجهان پاڻ،
ان پر ساڄن ساڻ، من مقابل مون ٿئي.
ساڳئي ئي داستان ۾ هن ناتي ۽ رشتي جي بدلجندڙ روپن ۾ طالب جو هڪ روپ اهو به پڌرو ٿو ٿئي ته ڏک ڏيندڙ محبوب ڀلي ڏک ڏولائا ۽ تڪليفون ڏئي، ڇاڪاڻ ته انهن جي نتيجي ۾ انهن عنصرن جي به پت وائکي ٿي ٿئي، جيڪي عذاب لاهڻ جي ڄاڻ يا وڄا رکڻ جا دعويدار آهن، پر انهن جي وڄا وسريو وڃي ٿي جڏهن ته گهرندڙ ان تڪليف جي لذت وٺڻ ۾ پنهنجو اعزاز ٿو سمجهي؛
جت حبيب هڻن، نائڪ ڀري نينهن جي،
تِتي طبيبن، وڄا وڃي وسري.
هـڻين جي حـبيب، محبتـي ميا ڪري،
پڇان ڪونه طبيب، هوند گهائن سان ئي گهاريان.
پر وري هن ئي داستان اندر انهن طالبن ۽ محبت وارن جو سندن مختصر قوت برداشت سميت به ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪي محبوبن وٽان مليل آزار تي ڪُڻڪن، ناراض ٿين ۽ دانهن ڪن ٿا ۽ ڪاڻيارا ثابت ٿين ٿا، پر بنهه ساڳي ئي ڪيفيت يعني آزار تي ڪُڻڪڻ باوجود جيڪي عاشق ان آزار کي برداشت ڪري ٿا وڃن، ٻئي ڪنهن جي آٿت يا آسري تي نه ٿا لڳن ۽ پنهنجي آزار کي پنهنجو ڪري، ان جي نتيجي ۾ مليل درد يا ڏک تي پاڻ هيرائين ٿا ۽ سور سختين تي پاڻ کي عادي بڻائي ٿا ڇڏين، تن کي به ڀٽائي آدرشي بنائي ٿو ڇڏي، ڇاڪاڻ ته اهي آزاريل ۽ ڏکويل سور ۽ ڏک تي شڪر ڪن ٿا ۽ ناراضگيءَ کي ڪڍي ٿا ڇڏين؛
ڪاڻيارا ڪڻڪن، جنين لوهه لڱن ۾،
محبت جي ميدان ۾، پـيـا لعل لڇن،
پاڻهئي ٻڌن پٽيون، پاڻهئي چڪيا ڪن،
وٽـــان واڍوڙين، رهـي اچـجـي راتـڙي.
آزار ۽ ڏک هوندي به اهڙن آدرشي انسانن، حق ۽ سچ جي تلاش جاري رکندڙ ن جي جاکوڙ توڙ تائين، يعني منزل ملڻ تائين جاري ٿي رهي ۽ اهي ٻئي ڪنهن جو آسرو ڪونه ٿا ڪن؛
ويچارا واڍوڙ، سدا شاڪر سور سين،
تاڻين پاسي توڙ، اوري ڪن نه آسرو.
سر يمن ڪلياڻ جي پهرئين داستان جي آخر ۾ اوچتو ئي اوچتو ٻه نوان ڪردار ڀٽائيءَ جي بيتن ۾ نڪري نروار ٿا ٿين، جيڪي هن کان اڳ، رڳو مشاهدو ڪري رهيا آهن پر انهن جي سڃاڻپ آخر ۾ اچي ٿئي ٿي. هڪ ڪردار مشاهدو ماڻيندڙ جو آهي ۽ ٻيو ماءُ جو. مشاهدو ڪندڙ هن مرحلي تي هڪ نئين صورتحال پڻ بيان ٿو ڪري يا ٿي ڪري ۽ ماءُ کي مخاطب ٿي چوي ٿو ته، انهن تي ويساهه ئي نه ٿو اچي جيڪي ڏکن تي شڪر نه ٿا ڪن ۽ روئن رڙن ٿا، اکين ۾ آب يا پاڻي آڻي دنيا کي ڏيکارين ٿا. جڏهن ته جيڪي سڄڻ کي ساريندا آهن، اهي مقصد ماڻڻ تائين نه روئندا آهن ۽ نه ئي ڏک ڪنهن سان سليندا آهن؛
آيَـــلِ! اُنِ نـه وِسَهان، هَنجُون جي هارِينِ،
آڻيو آبُ اَکين ۾، ڏيـهه کي ڏيکارِيـنِ،
سَڄَڻُ جي سارِينِ، سي نڪي روئن نه چون ڪِي.
ڀٽ ڌڻيءَ جي سر يمن ڪلياڻ جي ٻئي داستان جي صورتحال هيءَ آهي ته، هن ۾ اهڙا بيت آهن، جن ۾ اگهائي ۽ سگهائيءَ جي تضادن ۽ ويڄن ۽ طبيبن جي درجا بندي به آهي ۽ ويڄ يا طبيب هجڻ جي دعويداريءَ کي چئلينج به ڪيو ويو آهي ته، سَگهي ٿيڻ لاءِ ڪِرِي يا رکَ جو شرط به رکيو ويو آهي. عجيب ڳالهه آهي ته، ڀٽائيءَ جاڳڻ ۽ مقصد لاءِ اوجاڳن ڪڍڻ جي تلقين ڪندي هڪ اهڙي ڪردار کي به يمن ڪلياڻ جي بيتن ۾ آندو آهي، جيڪو سماجي طور نِندڻ جوڳو آهي پر جاڳڻ واري سندس عادت جي ڪري هن جو مانُ مٿانهون ٿي ٿو وڃي.
اهو ڪردار آهي، چور جو. حقيقت اها آهي ته چورَ ۾ اهڙي ڪابه خاصيت ۽ خصلت ڪانهي جنهن کي، واکاڻي سگهجي پر ڀٽائيءَ سندس جاڳڻ جي عادت کي سُٺي ڌات سڏيو آهي ۽ راز رکڻ واري خصلت کي به.
پر پهريائين اچو ته ڏسون ان تضاد کي، جنهن ۾ طبيب طبيب نه ٿو رهي ۽ سندس دعويداريءَ کي ڀٽائي ٿُڏي ٿو ڇڏي. ڀٽائي جڏهن چئي ٿو ته:
تن طبيب نه تون، جو سُڌ لهين نه سُور جي،
ڍڪ پنهنجيون ڍٻيون، کڏ کڻي ۾ ڀون،
ڪانه گهرجي مون، حياتي هوتن ريءَ.
تڏهن سندس مقصد آهي ان طبيب سان جنهن کي مريض جي مرض جي خبر ڪانهي. اندر جي اڌمن ۽ امنگن، سور، ٻَري ۽ بيماريءَ جي خبر چار نه هجڻ جي باوجود ڪو ماڻهو پاڻ کي طبيب يا چڱو ڀلو ڪندڙ سڏائي ته، ان کي پنهنجا سڀ حيلا ۽ دوا دارون ۽ نسخا مٽيءَ ۾ کڏ کوٽي ان ۾ پورڻ کپن، ڇاڪاڻ ته اهڙو ڏڏ وڌيڪ ڏنڀ ڏئي ڏيل کي وڌيڪ ڏکوئيندو؛
تن طبيب نه گڏيا، ڪٺيس ڪُويڄن،
ڏيـئـي ڏنـڀ ڏڏن، پاڻان ڏيل ڏکوئيو.
وري جڏهن اندر جي آزار جي خبر رکندڙن کان پري ٿو رهجي، سندن ڏسيل راهه ۽ پابندين، رک ۽ ڪريءَ جو لحاظ نه ڪجي ته اٽلندو ڇيهو ئي رسندو؛
ويڄن سين وائيءَ پيا، ڪِري ڪن نه پاڻ،
اگهــا اِن اهــڃاڻ، پسو! سور سجهائيا.
۽ هي معنيٰ خيز بيت؛
جي ڀائين پرينءَ مِڙان، ته سِک چوران ڪِي ڌات،
جاڳڻُ جشنُ جن کـي، سُکِ نه ساري رات،
اُڄي ٻُجـهي آئيـا، وائـي ڪَـن نـه وات،
سـَلـي سُـــوريءَ چاڙهيا، بـَيان ڪَـن نه بات،
توڻي ڪُسن ڪـات، ساڳِـي سَلِن ڪِين ڪِـي.
يمن ڪلياڻ جي هن داستان ۾ ڏکويل طبقن جي هڪ ٻئي سان ٻڌيءَ لاءِ به ڀٽائيءَ عجيب ڏس ڏنو آهي. جي سڀ ڏکويل هڪ هنڌ گڏ ٿا ٿين ته، ظالم کي ٽپڙ ٻڌڻا ئي ٿا پون؛
اگـهن مِڙي اڄ، ڪيو سَڏُ صحت کي،
ڏورُ ڏُکندا ڀَڄُ، مِهريءَ مُنهن ڏيکاريو.
ڀٽائيءَ جي رسالي جي ٻئي نمبر سر يمن ڪلياڻ جو چوٿون باب يا داستان ان رومانوي داستان کي پڌرو ٿو ڪري جنهن کي ٻين شاعرن يا ته بيان ئي نه ڪيو آهي يا وري جزوي طور ذڪر هيٺ آندو آهي. هن داستان ۾ سر ڪلياڻ وانگر مومل جي جادوگر نوڪرياڻي ناتر ۽ ان جي ڌيءُ موکي جي انهن بٺين جو منظر اڀري ٿو اچي جيڪي ڪنهن زماني ۾ ڪراچي شهر کان 25-30 ميل پوئتي، گڏاپ جي علائقي ۾ سپر هاءِ وي ڀرسان موجود هيون. هن وقت انهن بٺين جا نشان ته ظاهر ناهن البته انهن بٺين تي هلي ايندڙ پياڪن جون قبرون موجود آهن، جن تي علائقي جا ماڻهو سالئون سال ثقافتي ميلو ڪرائيندا آهن.
هن داستان جو پس منظر ٺيٺ رومانوي آهي. جنهن ۾ اڻ ڄاتي هنڌ کان ايندڙ متارا يا پياسا، سنجها ويل اچي گڏ ٿيندا هئا ۽ موکي کين مڌُ وٽيون ڀري ڏيندي هئي. متارن ۾ هر وهيءَ جا ماڻهو شامل هئا ۽ اهي بنا ناغي موکيءَ جي ڪلاڙڪي هٽِ ايندا هئا. داستان موجب، هڪ ڀيري موکيءَ وٽان مڌ ختم ٿي وئي ۽ متارن وڌيڪ لاءِ اصرار ڪيو. جنهن تي موکيءَ پراڻا مٽ لوڏي هڪ مٽ مان مڌ وٽيون آڻي سندن اڳيان رکيون. مڄاڻ ان مٽ ۾ ڪو نانگ مري ويو هو، جنهن جو زهريلو وجود ڳري ويو هو ۽ ان زهر سبب ان رات آيل متارا اتي جواتي مري ويا. جنهن کانپوءِ هن ڪلاڙڪي هٽ ڪوبه نه وريو ۽ ان ريت داستان جو به خاتمو ٿيو. موکيءَ جي نالي سان نه رڳو گڏاپ ۾ بلڪه ڪراچي شهر جي ملير واري علائقي ۾ ديهن تي نالا رکيل آهن، جڏهن ته مٿي ڄاڻايل هٽ کان علاوه متارن جو ڪنهن ٻئي علائقي ۾ نه ذڪر ملي ٿو ۽ نه ڪي نشان. موکيءَ جي خدمت چاڪري ءَ ۾ مهارت ۽ ڏانءَ بابت پتو پئي ٿو ته هوءَ نهايت پرڪشش خدمت ڪندڙ هئي ۽ مڌ کان وڌيڪ متارن کي سندس ورتاءَ ۽ شخصيت موهي وڌو هو؛
هـونـدو هـڏم رک، لاءِ پياڪن پانهنجو،
وٽي واٽاڙئن کي، تان پياري پرکُ،
سا لک لهي ٿي لِک، جا تو ايندي ان سين.
موکيءَ جي ڳالهين جا به متارا ڳڱاٽيل هئا؛
موکـيءَ مٺو نه گهريا، وهه نه وهاٽيا،
سرڪيءَ ڪاڻ سيد چئي، اتي ٿي آٽيا،
جي ڳالهين ڳڱاٽيا، تن بَٺين پاسي بُٺيون.
يمن ڪلياڻ جي پنجين داستان ۾ ڀٽائي تصوف جي اٿاهه گهرائين ۾ لهي اچي ٿو. هو انهن صوفين جي نڪتئه نظر کي پيش ٿو ڪري جيڪي وجود کي ڌوئي ٻيائيءَ کان پاڪ ٿا ڪن ۽ هر شيءِ ۾ پرين پسن ٿا، ڪثرت يا گهڻائي کان وحدت ڏانهن مڙن ٿا؛
صوفيءَ صاف ڪيو، ڌوئي ورق وجود جو،
تِهان پوءِ ٿيو، جيئري پسڻ پرينءَ جو.
يمن ڪلياڻ جا اهي صوفي ان حد تائين صاف دل آهن جو ، جيڪو ساڻن دشمني يا وير ٿو رکي، هُو انهن جا واهرو بڻجي ٿا وڃن؛
صوفي لاڪُوفي، ڪونه ڀانئيس ڪيرُ،
منجهان ئي منجهه وڙهي، پڌر نه آهس پيرُ،
جنين ساڻس ويرُ، ٿئي تني جو واهرو.
ڀٽائيءَ جي تصوف جا روپ يمن ڪلياڻ، کاهوڙي، رامڪلي ۽ ٻين سرن ۾ ور ور ڪري پڌرا ٿين ٿا، پر جيئن تنوير عباسيءَ ڀٽائيءَ جي مطالعي ۾ پڌرو ڪيو آهي ته ڀٽائيءَ جا صوفي گهڻو تــڻو ”ٻوڌي“ نوعيت جا هئا. يمن ڪلياڻ ۾ به ان نوعيت جو صوفي لڀي ٿو؛
صوفي چائين، سڌ ڪرين، صوفين ايءَ نه صلاح،
ڪـاٽـي رک ڪُلاه، اڇلـي وجُهه آڳ ۾.
يمن ڪلياڻ جي پنجين داستان ۾ شامل ڀٽائيءَ جي بيتن جو مرڪز تصوف جو اهو رويو آهي، جنهن سان صوفي وجود کي دوئي يا ٻيائيءَ کان ڌوئي ٿو، وحدت کان سواءِ، الله جي هيڪڙائيءَ کان سواءِ ٻيءَ ڪنهن به طاقت کي نه ٿو مڃي، تنهن کان پوءِ ئي کيس پرينءَ جو جيئري پسڻ نصيب ٿئي ٿو. ساڳي طرح صوفي پاڻ سان ڪجهه به ڪين ٿو کڻي ۽ جي کين ڪو ڪجهه ڏئي ٿو ته ڏکوئجن ٿا ۽ اڻ ڏني راضي ٿا رهن؛
ڏني ڏکـوئيـا، اڻ ڏنـي راضي ٿيا،
صوفي تيئن ٿيا، جيئن ڪين کنيائون پاڻ سين.
ان ڪيفيت کان پوءِ جڏهن صوفي پاڻ لاءِ ڪابه لالچ نه ٿو رکي، تڏهن مرحلو اچي ٿو، ان پاڻ ارپڻ واري عمل جو جنهن ۾ انسان ڪثرت ۾، يعني ڪائنات جي مڙني مظهرن، شين، وجودن ۽ سڄي منڊل ۾ وحدت جو مظهر ڳولي ٿو ۽ پاڻ کي ان ۾ گم ڪري، آءٌ، کي وساري ٿو ڇڏي؛
عالم آءٌ ساڻ، ڀريو ٿو ڀير ڪري،
پاڻُ نه آهي ڄاڻُ، مانڊيءَ منڊ پکيڙيو.
مولانا جلال الدين رومي ءَ جي صوفيءَ وٽ ڪائنات جي ڪل مظاهر ۾، ڪثرت جي هر ذري ۾ هن هيڪڙي طاقت جي سونهن از حد سمايل آهي ۽ جي طالب ان ڪثرت جي مظهرن يا روپن ۾ چتائي نهاري، تلاش ڪري ته هن کي انهن مظهرن ۽ روپن مان ئي محبوب ۽ مطلوب جو مشاهدو ٿئي ٿو؛
طالب ڪثر، سونهن سر، روميءَ چيو آهي،
تاڙي جي لاهي، ته منجھئين مشاهدو ٿئي.
اکين اڳيان تاڙي يا روڪ ۽ اٽڪ کي دور ڪرڻ سان پرين پسڻ ممڪن ٿيو وڃي. اڳتي هلي يمن ڪلياڻ جو مطالعو ماڻهوءَ کي سوچ ۽ فڪر ڏانهن متوجهه ڪري ٿو. مقصد جي ڳولا بنا ڳڻ ڳوت ۽ فڪر جي، لاڀائتي ۽ ڪار آمد ڪانه ٿي ٿئي. جن ماڻهن کي ڳولا جي ڳڻتي آهي تن کي باضابطه طور فڪر ڪرڻ جڳا ئي ٿو؛
جن کي دور درد جو، سبق سُور پڙهن،
فڪر ڦرهـي هٿ ۾، ماٺ مطالع ڪن،
پنو سو پڙهن، جنهن ۾ پَسن پرينءَ کي.
يمن ڪلياڻ جي پنجين داستان جي بيتن جي اختتام تي، ڀٽائي محبوب کي موجودات ۾ هر هنڌ پسڻ جي ڳالهه ڪندي فرمائي ٿو ته، محبوب هر ڪنهن طرف ڏانهن سامهون آهي ۽ هن کان ڪوبه هنڌ خالي ڪونهي، پر جيڪي هن جي هيڪڙائيءَ کان نفي ڪن ٿا انهن ڪانئرن کي ڇا ڪبو، محبوب ته جسم اندر ئي موجود آهي ۽ اها ڄاڻ مون اَڄاڻ کي به پئجي وئي آهي؛
سڀ ڪنهه ڏانهن سامهون، ڪو هنڌ خالي ناهه،
احدا جي آرک ٿيا، سي ڪانئر ڪبا ڪاهه،
محب منجهين من ماهه، مون اڄاڻنديءَ اُجهيو.
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي سر يمن ڪلياڻ جي ڇهين داستان کي سندس مُرتبن، ڀٽائيءَ جي آس پاس رهندڙ انهن ماڻهن جي ذڪر سبب الڳ ڪري پيش ڪيو آهي، جيڪي عشق الاهي جي دائري اندر اچڻ کان اڳ مجازي عشق جي لپيٽ ۾ اچن ٿا. ساڳئي ئي داستان اندر سنڌ جي ان دور جي ڀٽائيءَ جي اکين اڳيان هلندڙ شاهه عنايت شهيد جي هاري تحريڪ سان سلهاڙيل ماڻهن جي هلچل ۽ ان سان سر ڏيڻ تائين جو لڳاءُ به ملي ٿو، جڏهن ته چڱن، سر گهوريندڙ ماڻهن سان گڏ انهن ماڻهن جو به ذڪر هتي موجود آهي، جيڪي ڏکي ۽ اوکي صورتحال کان لنوائين ٿا، ڊڄن ٿا ۽ وسوسا ڪن ٿا ته کين عملي طور ميدان ۾ اچڻ کپي يا نه.
مجازي عشق جو آغاز دنيا ڀر جي صوفين جي نظر ۾ ائين ٿيو آهي جو، طالب کان اڳ مطلوب پنهنجن جلون کي ٻلهار ڪندو آهي ۽ ان جي ادائن ۽ ڪشش جي انداز جو نشانو بڻبو آهي.
اوقابيل اکين ۾، تـوکي تکـا تير،
ساڄن! انهيءَ سينڱ سين، ڦَٽيئي گهڻا فقير،
ٻيو مَ مارج مير، تنهنجو پهريون ئي پورو ٿيو.
ڀٽ ڌڻيءَ پنهنجي همعصر دنيا جي ٻين ٻولين جا لفظ پنهنجي ڪلام ۾ استعمال ڪيا آهن، جنهن جو هڪ مثال هن داستان ۾ به آهي؛
او قابيـل اکين سين، تـير چلايا تـو،
ٻيو مر ماري سو، جنهن جو پهريون پورو ٿئي.
لفظ چلايا هندي ٻوليءَ جو لفظ آهي. هن ئي سر جي پهرين داستانن ۾ ”ايڪ پيالو ٻه ڄڻا“ وارن بيتن ۾ ايڪ ڌاريون لفظ آهي. ”ڪُهين ته آپ ڪُهه، ڏک م چوهڙيان“ ۾ آپ اڀرندو لفظ آهي. ايئن رسالو پڙهندي همعصر ٻولين جا کوڙ لفظ ڀٽائي اهڙي سلوڻي انداز ۾ استعمال ڪري ٿو جو، ڄڻ اهي هجن ئي سنڌيءَ جا ٿا. سڪ ۽ سڪڻ جون سڌون ڪرڻ لاءِ طالب لاءِ پهرين شرط اهو آهي ته هو پاڻ کي هاڃي ۽ نقصان لاءِ به تيار رکي، جنهن کان سواءِ محبوب جو ملڻ ته ممڪن ئي ڪونهي، پر سڪ ۽ سڌ به اجائي ٿي ٿئي؛
اڃا تو منجهاءُ، ڪک ڇُتي رت نڪري،
منهن ۾ معشوقن جا، ڪيئن جهليندين گهاءَ
سوتون ڪڄاڙياءُ، سڪڻ جون سڌون ڪرين؟
ان لاءِ پاڻ مان سڀ نقص ڪڍڻا ٿا پون ۽ پوءِ طالب ۽ مطلوب ۾ فرق نه ٿو رهي؛
عاشق چئه مَ ان کي، مَ ڪي چئه معشوق،
خالق چئه مَ خام تون، مَ ڪي چئه مخلوق،
سلج تنهن سلوڪ، جو ناقصيائي نِڱيو.
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي رسالي جي ٻئي نمبر سُر يمن ڪلياڻ جو مطالعو ڪندي اسان خالق ۽ بندي وچ ۾ ناتن جي انهن سمورن پهلوئن جو جائزو پئي ورتو آهي ،جيڪي الله جي وحدانيت جي مڃتا لاءِ ڀٽائي مقرر ٿو ڪري. ان مڃتا جا رڳو اشارا ئي نه بلڪه ڀٽ ڌڻي سمورا دڳ به ٻڌائيندو ٿو هلي، جن ۾ تصوف جا اهي دڳ ۽ پيچرا به شامل آهن، جيڪي ڀٽ ڌڻيءَ جي پنهنجن تجربن ۽ مشاهدي موافق به آهن ته ٻئي طرف اهي ڏس به، جيڪي سندس صوفياڻي مسلڪ کان علاوه ٻين صوفين جي طور طريقن جو مشاهدو ڪندي هن ڏٺا آهن. ڪلياڻ ۽ يمن ڪلياڻ سرن جو مطالعو هيل تائين شاهه جي گهڻن ئي شارحن پئي ڪيو آهي پر انهن جو تفصيلي جائزو نه ورتو ويو آهي، جنهن ڪري ڀٽائيءَ جي ڪلام جي مستند ۽ تفصيلي شرح اڃا تائين عام منظر تي نه آئي آهي. سڀني شارحن ڀٽائيءَ جي ڪلام جو جزوي مطالعو پئي ڪيو آهي ۽ ڪجهه سُرن جي الڳ الڳ جائزي وٺڻ جي باوجود سندس نڪتئه نظر جو مطالعو مڪمل نه ڪيو ويو آهي. ان ورتاءَ جو نتيجو اهو نڪتو آهي جو چڱا پڙهيا لکيا ماڻهو، جيڪي ڀٽائيءَ کي پنهنجو رهبر به مڃن ٿا، پر تقريبن هر ڪنهن کي اها شڪايت پئي رهي آهي ته ڀٽائي ڏکيو آهي ۽ سمجهه کان بالاتر آهي. منهنجي پنهنجي راءِ آهي ته ڀٽائيءَ تي ڪيترن ئي جُلدن تي مشتمل شرح ڇاپڻ جي هڪ طرف ضرورت آهي ته ٻئي طرف اهو به ضروري آهي ته، اسين ماڻهو پاڻ به ڀٽائيءَ جي ڪلام جو دل سان مطالعو ڪريون.
يمن ڪلياڻ جي اٺين داستان ۾ پهچندي معلوم ٿئي ٿو ته ڀٽائيءَ هيءُ داستان نهايت بلوغت واري عمل ۾ رچيو آهي. ڇاڪاڻ ته ان داستان جي بيتن ۾ هڪ سماجي فيلسوف طور ڀٽائي اسان جي اڳيان اچي ٿو، جيڪو پنهنجي سماج کي انتهائي سنجيدگيءَ سان هڪ دڳ، هڪ واضح واٽ مهيا ڪري ٿو. ائين سنجيده سماجي زندگيءَ ڏانهن توجهه ڇڪيندي ڀٽائي شعوري ڪوشش وٺندي، سعيو ڪري ۽ اٽل انداز ۾ سماجي زندگيءَ جو اهڙو احساس ڏياري ٿو، جنهن سان حياتي گهارڻ جو صحيح ۽ سڦلائتو ڏانءُ ملي ٿو.
ڪيني، وير، حسد، ساڙ، ٻيائي، دوئي، بغض، دوکي ۽ دغا وارن نفرت جوڳن جذبن سان سماج نه ٺهندا آهن. سماجُ فقط سچائي، محبت، ٻئي کي معاف ڪرڻ، ٻئي جي بغض ۽ ڪيني جي محبت سان موٽ ڏيڻ، غيبت کي محبت سان ٽارڻ ۽ اوڳڻن کي ڳڻن سان کٽڻ وسيلي جڙندو آهي.
هر هر هرائي، وڃڻ در دوستن جي،
پاڙي ڏانهن پرينءَ جي، اَڄ مَ اوائي!
الڙ ٿي مَ آڇ تون، واٽاڙن وائـي،
لائيندءِ لطيف چئي، سُوران سرَهائي،
ڳجهو ڳالهائي، پرت وٽجي پاڻ ۾.
هن بيت ۾ ڀٽائي بهترين سماجي زندگيءَ جو اهو سبق ٿو ڏئي جيڪو هڪ فلسفي، صاف دل رکڻ وارو ۽ انتهائي تجربيڪار دانشور ئي ڏئي سگهي ٿو. پنهنجي همدرد کي بيزار ڪرڻ، دوستن ڏانهن وائڙا مقصد ۽ بي معنيٰ مطلب کڻي وڃڻ، سنجيندگيءَ کان سواءِ ڪنهن تي چٿر ڪرڻ ۽ راءِ ڏيڻ سڀ انسان کي انساني قدرن کان ڪيرائي ٿا ڇڏين. محبت سان ڪنهن کي ياد ڪرڻ سان پنهنجي ذهن ۽ وجود جا آزار ۽ سور ٻرا ختم ٿيندا آهن ۽ محبت به ان ئي دڳ سان ونڊي سگهبي آهي.
شاهه عبداللطيف ڀٽائي هڪ نهايت ئي سنجيده ۽ سماج ڏانهن ذميدار سماجي فيلسوف هو، جيڪو پنهنجي شاعريءَ جي فن وسيلي پنهنجن ماڻهن جي سماجي رهبري ڪندي، هڪ سماج سُڌارڪ جو باضابطه ڪردار ادا ڪندي ايئن نظر ٿو اچي جو ڄڻ ماڻهن لاءِ ٻيو ڪو چارو نه ڏسندي، هو پاڻ تي اها به ذميداري عايد ٿو ڪري ته سٺن سماجي ڳڻن کي اختيار ڪرڻ جي تلقين به ڪري ۽ اوڳڻن کان آجو ٿيڻ لاءِ به ڏس ڏيندو هلي. ڀٽائيءَ جي دور تي نظر ٿي ڪجي ته محسوس ٿو ٿئي ته، ان وقت سنڌي معاشري ۾، ڳڻ ۽ اوڳڻ نيڪي ۽ بديءَ ۾ تميز اڄوڪي دور وانگر ختم ٿي رهي هئي. در گذر، هڪ ٻئي کي برداشت ڪرڻ، نيڪيءَ جي طرفداري ڪرڻ، وسوسا ۽ شڪ ختم ڪري هڪ ٻئي تي اعتبار ڪرڻ، ڌيان ۽ سچي نيت سان، ٻئي جي ڀلائي سوچي وک کڻڻ اهڙا سماجي قدر آهن، جن سان هڪ ذميدار معاشرو ترتيب وٺي ٿو. ڀٽائي انهن ڳڻن ڏانهن سڏ ڪندو نظر ٿو اچي. ٻئي جي ڳالهه ۽ ورتاءَ کي نيڪ نيتيءَ سان ٻڌڻ ۽ قبول ڪرڻ اهو انساني قدر آهي، جنهن کي ڀٽائي هر ماڻهوءَ لاءِ لازم قرار ٿو ڏئي ۽ ان مد ۾ هو پنهنجو مزاج، پنهنجي ئي مثال سان پيش ٿو ڪري؛
جيڪي ڏنائون، سو مان ڳُڻ ڳنڍ ٿيـو،
مون کي پڇيائون، ٺوڪي انهيءَ ٺوڪ سين.
۽ ڪنهن جي اتفاقي غلط ورتاءَ يا شڪ سبب ڪيل يا بنهه سعيو ڪري ڄاڻي ٻجهي غلط ورتاءَ کي به ڀٽائي اجهو هن طرح موٽ ڏئي Tolerance يا درگذر ۽ چڱيءَ نيت سان قبول ڪرڻ جو دڳ ٿو ڏئي؛
جيڪي ڏنائون، سو سِر ڏئي سَههُ ڄندڙا،
مَ چئه ڇنائون، ايءُ پڻ ڳنڍيو سڄڻين.
۽ ڪو اوڳڻ ڪري، بيجا هلت هلي، برائي ڪري، چڱائيءَ کي ڌڪ رسائي، انسانيت سوز عمل ڪري، منافقانه ۽ بد نيتيءَ تي ٻڌل رويو اختيار ڪري، ته به ڀٽائي هڪ سنجيده سماج سڌارڪ طور جنهن رستي سان لائي ٿو اهو هي آهي ته؛
ڇنن توءِ مَ ڇن، پاءِ اميري ان سين،
جي هو اوڳڻ ڪن ئي اَسُهين!، تون ڳڻيائي ڳن،
پاند جهليو تون پن، هن سونهاري سنڱ ۾.
سونهارو سڱ ڇا آهي؟ اهو سونهن وارو سڱ آهي سماج جنهن ۾ سڀ تسبيح جي مڻين وانگر هڪ جيڏا، هڪ جهڙا ۽ هڪ ٻئي جيترا ساڳي ئي انداز ۽ حيثيت سان پوئيل هجن ٿا. اُها سماجي روش، جيڪا نياز نوڙت ۽ صبر سيکاري، ڀٽائي ان روش جو پرچارڪ آهي؛
ڏَمَرَ پاسو ڏک سين، کاند کٿوريءَ هوءِ،
بيزاري، نفرت ۽ اجائي ٻيائيءَ جو ٻيو نالو آهي ڏمر، جنهن جو انت يا نتيجو وري به ڏک ۽ هاڃو آهي، پر کاند يا صبر کٿوريءَ جهڙو خوشبوءِ دار آهي؛
ڏمر پاسو ڏک سين، کاند ڪٿوريءَ هوءِ،
ولله مع الصابرين، آگو ائين چوء...........
آگي يا اڳواڻ جي ريت اها آهي ته، الله صبر ڪندڙن سان گڏ ۽ سندن طرفدار آهي، ۽ اِها اُها اعليٰ ظرفيءَ جي ريت آهي جنهن سان زيادتي ڪندڙ پاڻ کڏ ۾ وڃيو ڪري؛
هُو چونئي، تون مَ چئه، واتان ورائي،
اڳ اڳرائي جو ڪري، خطا سو کائي،
پاند ۾ پائي، ويو ڪيني وارو ڪين ڪي.
ڪيني منجهان ڪجهه ڪين ورندو آهي، ان اعليٰ تجربي ۽ مشاهدي جو ڀٽائي جڏهن تفصيل بيان ٿو ڪري ته انسان جي ان ڪمزور ۽ مذمت جوڳي ورتاءَ جو ذڪر به ڪري ٿو جنهن ۾ ويڻ، طعنا ۽ الزام تراشيون هڪ اعليٰ ظرف ماڻهوءَ کي لوڏي ۽ ڌوڏي نه ٿا سگهن؛
سڻـي ويڻ ڪنن سين، ورائج مَ وري،
هاديءَ جي هدايت جي، آهـي ايءُ ڳري،
تن سَڄي ساهه سري، جن ماريو نفس ماٺ سين،
چوندن ڪيم چئيج، ويڻ ورائي سامهون،
ڪـامت، قيمت جهڙي، روز ڏمر کي ڏيج،
ويڻ مَ ورائيج، تـه سڀ در سهاڳي ٿئين.
رب تعاليٰ جو ڏسيل دڳ، ڳري يا ڳلي، رستو يا پيچرو چڱائيءَ وارو آهي ۽ ان ۾ نفرت، ضد، هُوڙهيائي ۽ ٻيائيءَ جي گنجائش ئي ڪانهي؛
ڪيئن ماڻيندا من ۾، خودي ۽ خداء،
ٻن تراڙين جاءِ، ڪا آهي هڪ مياڻ ۾!؟
هڪ ڀيرو وري ڀٽائيءَ جي پنهنجي دور ۽ ماحول اندر ليئو پائي ڏسون. ان وقت مغل سلطنت محلاتي سازشن، سماجي اوسر جي ڪمن کان غفلت ۽ بي جوابداريءَ جو شڪار هئي ۽ سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي صاحبي سماج کي ذميداريءَ سان سنڀالڻ بدران رڳو هڪ ئي حڪمران طبقي جي مفادن تي توجهه ڏئي رهي هئي، تڏهن ماڻهن کي اهو پتو نه ٿي پيو ته ڪهڙن حلقن ۾ چڱائي آهي ۽ ڪهڙن حلقن ۾ ويهڻ به هاڃيڪار. تڏهن ڀٽائي اڪيلو سماج سڌارڪ نظر ٿو اچي، جيڪو ماڻهن کي چوندو ٿو وتي؛
ويٺي جنين وٽ، ڏکندو ڏاڍو ٿئي،
سا مجلس ئي مٽ، جي حاصل هوء هزار جو.
۽ ان ڪري هو انهن حلقن جو ڏس ٿو ڏئي، جتي ماڻهوءَ جا ڏک گهٽجن؛
ويـٺي جـنـي وٽ، ڏکـنـدو ڏور ٿـئي،
تون تني سين ڪٽ، اوڏا اڏي پکڙا.
سر يمن ڪلياڻ جي نائين داستان ۾ ڀٽائي فلسفي جي ان موڙ تي اٽل ٿو ڏسجي، جتي فلسفو روشنيءَ کي سچ جي علامت قرار ڏيندو آهي. روشني فطرت جو اهو اهڃاڻ آهي جيڪو زندگيءَ جو اتساهه بخشي ٿو ۽ جيڪو جوت کي برقرار رکي ٿو. ڪائنات کي روشن رکندڙ عنصر زندگيءَ کي برقرار رکندڙ عنصر آهن ۽ ان ادراڪ وارا ماڻهو، جن کي روشنيءَ جي اهميت جي خبر آهي، انهن عنصرن جي بچاءَ ۽ تسلسل لاءِ هڪ هنڌ اچيو گڏ ٿين. دنيا جي هر ڪنڊ ۾، هر سماجي فلسفي ۾ اهڙا ماڻهو ميڙ ڪيو، زندگي جي روشن پهلوءَ کي برقرار رکيو پنهنجا سر فدا ڪري ڇڏيندا آهن. ان عمل کي ڀٽائي پتنگن معرفت واضح ڪيو آهي، جيڪي فطرت جي اٽل اصول، زندگيءَ جي روشن پهلوءَ کي جاودان ڪرڻ لاءِ هر روشن هنڌ تي موجود ڏسجندا آهن. هنن جي موجودگي ڪنهن مجبوريءَ سبب نه هوندي آهي، بلڪه اهي سعيو ڪري، ڄاڻي ٻجهي ۽ شعوري طور پهه ڪري، ارادي ذريعي مچ تي ميڙا ڪندا آهن ۽ پنهنجا سر فدا ڪري ڇڏيندا آهن؛
پتنگن پهه ڪيو، مڙيا مٿي مچ،
پسي لهس نه لِچيا، سڙيا مٿي سچ،
سندا ڳچين ڳچ، ويچارن وڃائيا.
هڪڙن محققن پتنگن ۽ مچ جي تشريح هن طرح ڪئي آهي ته، سنڌ اندر ڀٽائيءَ جي دور واري ڪلهوڙن جي صاحبيءَ دهليءَ جي مغل سلطنت وٽ ساليانه ۽ ماهوار محصول پهچائڻ لاءِ هتان جي ماڻهن جي زندگي برباد ڪري ڇڏي هئي، تنهن جي رد عمل ۾ شاهه عنايت شهيد سنڌ اندر ڇوٽڪاري جي تحريڪ شروع ڪئي، ٻنيون آباد ڪري، هندستاني سلطنت کي هروڀرو جا محصول ڏيڻ کان انڪار ڪندي پنهنجي ٻڌي ۽ ايڪي لاءِ هلچل کي زور وٺرايو، جنهن تان مغل ۽ ڪلهوڙن جي فوج عنايت شهيد سان جنگ ڪئي. ان جنگ ۾ عنايت شهيد جي فوج جي گڏ ٿيڻ واري هنڌ کي مچ جو نالو ڏنو ويو آهي، جنهن ۾ شامل ٿيندڙن لاءِ پتنگ کي علامت بڻايو ويو آهي؛
پتنگ چائين پاڻ کي، ته اچي آڳ اُجهاءِ،
پچڻ گهڻا پچائيا، تون پچڻ کي پچاءِ،
واقف ٿي وساءِ، آڳ نـه ڏجـي عام کي.
ڀٽائيءَ جي ان بيت مان ان آڳ کي وسائڻ ۽ اُجهائڻ جو درس ڏنو ويو آهي، جيڪا عام کي ساڙي رهي آهي ۽ اها هئي مغلن جي محصولن جي باهه. اڄ جي دنيا ۾ ٽين دنيا جون قومون عالمي مالياتي ادارن جي قرضن جي ٻوجهه هيٺان دٻجي تباهه ٿي رهيون آهن، جن جا کوڙ مثال اسين اکين سان ڏسي رهيا آهيون. عالمي واڳن خلاف قومن اهڙا مچ مچايا آهن ۽ مزاحمتي تحريڪن ۾ ڪروڙها عوام شامل ٿي رهيا آهن. تاريخ جي سمورن دورن ۾ اهڙي صورتحال جٿي ڪٿي نظر ٿي اچي. ڀٽائيءَ جي دور جي اهڙي تحريڪ تي گڏ ٿيل پتنگ اجهو هيڏا اٽل ۽ اڻموٽ آهن؛
پُري پتنگ آئيا، مٿي مچ مڙي،
ويندا تان نه ڦري، مٿو ڏيندا مچ کي.