سُر ڪارايل : شاهه ڀٽائي ۽ فريد الدين عطار
مثال طور ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي پنهنجي ڪتاب “شاهه آف ڀٽ” ۾ جيڪو اڀياس ڏنو آهي، ان ۾ شاهه جي ڪلام ۽ نڪتئه نظر جي ڀيٽ هن مولانا جلال الدين روميءَ جي ڪلام ۽ نڪتهءِ نظر سان ڪئي آهي، جڏهن ته ٻنهي عالمن ۽ شاعرن سڳورن کي پنهنجو پنهنجو ماحول هو. ساڳي ڪار شاهه جي ڪلام سان فريد الدين عطار جي “منطق الطير” سان ڀيٽ ڪندي ڪئي وئي آهي ۽ ان ۾ ڊاڪٽر اينميري شمل ۽ ٻين سان گڏ شاهه جي مقامي شارحن جو پڻ هٿ رهيو آهي. مثال طور جڏهن ڊاڪٽر در شهوار سيد مرحومه ڀٽائيء تي ڊاڪٽريٽ ڪرڻ ويٺي ته هن پنهنجي مقالي ۾ خاص هڪ باب شاهه ۽ عطار جي ڀيٽ لاءِ مخصوص ڪيو، جنهن ۾ هرڀرو به هن ڀٽائيء کي عطار جي تصوف واري فلسفي ۽ نڪتي اندر ماپائڻ ۽ ان جي ئي عڪس مان ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اسين شاهه جي اسرارن کي ڄاڻڻ لاءِ انهيءَ نڪتئه نظر جا قائل ناهيون ۽ شاهه جي فلسفي جو ماخذ سندس پنهنجا تجربا، مشاهدا ۽ هن جي پنهنجي ئي ماحول جي معروضي حالتن ۽ سماجي ۽ ثقافتي روايتن ۽ قدرن سان گڏ سندس مذهبي عقيدي ۽ تصوف بابت سندس پنهنجي فهم کي ئي سندس شاعري جا سرچشما سمجهون ٿا.
پر ڇاڪاڻ ته مختلف شارحن ۽ پارکن عطار ۽ ڀٽائيء کي هڪ ٻئي سان ڀيٽيو آهي، ان ڪري ڏسنداسون ته عطار تصوف جي ميدان ۾ ڪهڙو نڪتهءِ نظر رکي ٿو، جيئن اسان ان معرفت ڀٽائيء کي سمجهڻ ۾ دلچسپ رکندڙ انهن سڄڻن لاءِ مددگار ٿي سگهون جيڪي ٻيء طرح هن ڳوڙهي مطالعي ۾ ملوث ناهن. جن سڄڻن ڪتاب منطق الطير جو سنڌي ترجمو “پکين جي پاليامينٽ” ناهي پڙهيو يا ان ۾ ڪا گهڻي دلچسپي نه ٿا رکن، انهن لاءِ به عطار جي فلسفئه تصوف کي سمجهڻ واسطي هن موضوع کي بحث هيٺ آندو ويو آهي.
منطق الطير جي ڪهاڻي ڪجهه هن طرح آهي؛
هڪ ڀيري سڄي دنيا جا پکي هڪ هنڌ گڏ ٿيا ۽ پاڻ ۾ خيال ونڊي فڪر ظاهري ڪيائون ته، سندن اڳواڻي ڪندڙ ڪو بادشاهه آهي ئي ڪونه، جيڪو سندن مسئلن ۽ معاملن ۾ رهنمائي به ڪري سندن مالڪي به ڪري. انهن پکين ۾ بلبل، چَتون، مور، بدڪ، تتر، باز، چٻرو، جهرڪي، هُد هُد ۽ ٻيا هزارين پکي شامل هئا. پکين جي هن گڏجاڻيءَ اڃا بادشاهه نه هجڻ تي افسوس ئي پئي ڪيو ته ايتري ۾ هُد هُد پکي سڀني جي اڳيان اچي چيو ته، کيس هڪ پکي بادشاهه جي خبر آهي جنهن جو نالو آهي “سيمرغ”. هُد هُد سڀني پکين کي چيو ته، کيس اها به خبر آهي ته ڪهڙي رستي سان سيمرغ تائين پهچي سگهجي ٿو. هُد هُد اها پڻ دعوا ڪئي ته کيس الله تعاليٰ جي ڳُجهه ۽ اسرارن جي به خبر آهي ۽ اهو به ڄاڻي ٿو ته ڪائنات ڪيئن خلقي وئي آهي. پکي هُد هُد جون ڳالهيون ٻڌي ڏاڍا خوش ٿيا ۽ کين شوق ٿيو ته سيمرغ سان ملن.
هُد هُد سمورن پکين جي اڳواڻيء جو بار کنيو، البت مٿانئن اهو به واضع ڪيائين ته، سيمرغ ڏانهن هلندي سفر ۾ هزارها مشڪلاتون اينديون، ڏک ڏاکڙا ڪاٽڻا پوندا ۽ حياتي به وڃائي سگهجي ٿي ۽ اها قرباني ڏيڻ لاءِ پکين کي تيار ٿيڻو پوندو. هُد هُد جون اهي ڳالهيون ٻڌي ڪيترائي پکي پوئتي ٿي بيٺا ۽ سفر جي مشڪلاتن کان ڊڄي پنهنجي آکيرن ڏانهن اڏامي ويا. پوءِ به هزارين پکي پنهنجي بادشاهه سيمرغ ڏانهن رواني ٿيڻ لاءِ تيار ٿيا ۽ سفر شروع ڪيائون.
فارسي ٻولي ۾ سيمرغ جي معنيٰ آهي ٽيهه پکي. سيمرغ بادشاهه ڏانهن روانا ٿيل هزارين پکين مان ٻيا سڀ يا واٽ تان ئي موٽيا، ڪن کي موسم ته ڪن کي ٿڪ ۽ سيءَ تپ يا بيمارين واٽ تي ماريو، باقي وڃي ٽيهه پکي بچيا جيڪي پنهنجي منزل تي پهتا. پر منزل تي پهچڻ کان پوءِ هنن تي اها ڳالهه واضع ٿي ته، اتي ڪجهه ڪونه هو ۽ جنهن جي تلاش ۾ نڪتا هئا، اهي هو پاڻ ئي هئا.
فريد الدين عطار ان ريت پکين کي علامت بنائي مطلوب کي ڳولڻ لاءِ سالڪ کي تلاش يا ڳولها تي اتساهيو آهي. شاهه ۽ عطار کي شارحن محض تلاش يا ڳولها واري عمل جي ڪري هڪ ٻئي سان ڀيٽيو آهي جڏهن ته ڀٽائي جي تلاش وارو ڪردار ماڻهو ادا ڪري ٿو، ڪوبه پکي نه. البت تصوف جي شارحن سالڪ کي حق جي تلاش لاءِ منزلون مقرر ڪري ڏنيون آهن، جيڪي عطار وٽ ڪل ست منزلون آهن، جيڪي آهن؛ عشق، تلاش يا طلب، آزادي، حيرت، معرفت، وصال ۽ فنا. فارسيء جي هڪ ٻئي صوفي السراج الطوسيء وٽ به ست منزلون آهن، جيڪي آهن؛ توجهه، ترڪ، زهد، فقر يا سُڃ، صبر، توڪل ۽ رضا.
عطار ۽ طوسي جي انهن منزلن جي نشاندهي ڀٽائيء جي شعر ۾ مختلف هنڌن تي ٿئي ٿي. مختلف هنڌن تي ان ڪري ٿا چئون جو تقريبن هر سر ۾ جستجو ۽ مسلسل تلاش جو عنصر ڀٽائي انساني زندگي جو مکيه گڻ ٿو ٻڌائي. هن وٽ الوٽ عشق به آهي ته طلب ۽ تلاش به، دنيا جي جهنجهٽن ۽ لالچن کان آزادي ۽ خودمختياري به ته حيرت، معرفت، وصال ۽ فنائيت جون منزلون به. ساڳيء ريت وٽس توبهه، دنيا کي ترڪ ڪرڻ، زهد ۽ تقويٰ، فقر ۽ سڀ طلب ڇڏڻ، صبر، توڪل ۽ رب تعاليٰ جي رضا يا مرضيء جا چٽا رستا به، پر اهي هو علامتي طور استعمال نه ٿو ڪري. ڀٽائي سڌو سنئون تلاش جو عمل انسان کان ڪرائي ٿو ۽ ان لاءِ وٽس دليل به آهن ۽ جواز به. ڀٽائيء وٽ رڳو سسئي، سهڻي مارئي، ليلا، نوري ۽ مومل تلاش حق ۽ محبوب جي وصال لاءِ سرگرم عمل ناهن بلڪ هن وٽ ٽيهه مختلف ڪشالا ڪڍندڙ صوفي سالڪ به آهن، جيڪي نج پج انسان آهن ۽ سندن طور طريقو ماڻهن وارو آهي.