سُر ڏهر
ڏهر لفظ جي معنيٰ آهي وادي. ڏهر جي پهرئين داستان ۾ ڀٽائي ائين داخل ٿئي ٿو، ڄڻ اڳي اتي آباديون، ٻنيون ۽ فصل توڙي وڻ راهه هئي، پر ڍورو سڪي وڃڻ سبب ساوا پٽ ۽ ٻنيون سڪي ٺوٺ ٿي ويل آهن، واهڙن ۽ وڏن تلائن ۾ پاڻي ڪونهي، پٽيهل خالي پيو آهي، ان ڪري ماڻهن جون عام جام وسنديون ختم ٿي ويون آهن. سوڪهڙي ۽ پاڻيء جي اڻاٺ سبب ڪوهن جا ڪوهه پري تائين وسندي يا ڳوٺ ڪونهي ۽ ماڻهو پري پري، ڪنهن ڪنهن هنڌ نظر ٿا اچن، باقي بک ۽ اُڃ آهي، ڏُڪر آهي ۽ جياپي جا ڏک آهن. فصل ويران ٿيڻ سبب چونگي يا محصول اڳاڙيندڙ به ٽپڙ ٻڌي وڃي چڪو آهي؛
سچ ڪِ سُڪو ڍور، ڪنڌيء اَڪَ ڦُلاريا،
جُنگن ڇڏيو زور، سَرُ سُڪو، سُونگِي گيا!؟
سُڪِي ڍور ڍَٻون ٿيو، ڪنڌيءَ ڏنو ڪائو،
پاڻي پٽيهل ۾، اڄ اڳيون نه آئيو،
ماڻهن ميڙائو، ڪنهين ڪنهين ڀيڻئين.
واهڙن، ڍورن ۽ ندين جي ڇوڙن ۾ پاڻي سڪي وڃڻ کان پوءِ ڪا وڏي مڇي پڌري پٽ پئي ڦٿڪِي جنهن کي ڀٽائي چتاءُ ٿو ڏئي؛
جان واهڙ ۾ وَهَه، تان تون مڇ نه موٽئين،
ڪائي ۾ ڪوهه ڪرين، پوءِ موٽڻ جو پَهُه،
سِر مٿي تون سَهُه، مهميزون ملاحن جون.
جان جر هئڙو جال، تان تون مَڇَ نه موٽئين،
پوندئي اڄ ڪِ ڪالهه، سانڀويون سانگن جو
شاهه جي ڪلام ۾ ڏهر سر جي ٻئي داستان ۾ انتهائي بيوسي جي شڪار اهڙن ڪردارن جي جذبن ۽ احساسن جي، اپٽار ڪيل آهي، جن کي الله کان سواءِ ٻيو ڪو آسروئي ڪونهي. پيغمبر اسلام کي مديني جو مير سڏيندي واهر ڪرڻ لاءِ سڏ ڪيل آهن ۽ ساڳئي وقت بيوسيء جي عالم ۾ الله تعاليٰ کي سڀ کان سگھارو تسليم ڪندي سندس اڳيان ٻاجھ لاءِ ٻاڪارون ڪيون ويو آهن؛
مديني جا مير! سڻ منهنجا سڏڙا،
سَرَڻُ تُنهنجي سِيرَ، تون پارِ لنگھائين پهيڙا.
مديني جا ڄام، سُڻُ مُـنهنجا سڏِڙا،
آهيان تنهنجي سام، سِگھو رسج سپرين!
وڏي سگهه سندياءِ، ٻاجھن ڀريو آهئين،
مون تـان مهر نه لاهه، آءٌ تُنهنجي آهيان.
جيڏو تنهنجو نانءُ، ٻاجھ به اوڏيائي مڱان،
ريءَ ٿنڀين، ريءَ ٿوڻئين، تون ڇپر، تون ڇانءَ،
ڪڄاڙو ڪهان، تو کي معلوم سڀڪي.
ڏهر جي ٽئين داستان ۾ وري بيتن جا ڪردار ۽ ڪيفيتون تبديل ٿي وڃن ٿيو. هن داستان ۾ ورهه يا وڇوڙي جي ماريل هڪ زال پنهنجي مڙس کي ساري ۽ هنجون هاري ٿي؛
جئن تون قائم ڪانڌ! تئن آئون وَرَ! وِلهي نه ٿيان،
پِکي ڇِنان پاند، ڳنڍ نه ڄاڻي ڪو ٻيو.
۽ ور رڳو ور ناهي، عيب ڍڪيندڙ ۽ راز رکندڙ به آهي؛
ڪانڌ ٻين ڪيترا، مـون ور وڏي ذات،
لوڪِ نه آڇي واتِ، جي ڏسي ڏوهه اکين سين.
ڀٽ ڌڻيء جي شعرن ۾ ڪردار نگاري ۽ ڪردار سازي اهڙي وٿ آهي جا ٻئي ڪنهن جي شعر ۾ نه ٿي لڀي. ذميدار ازدواجي زندگيء گهارڻ جا گر ڀٽائيء پنهنجي ڪلام ۾ عام جام سيکاريا آهن. سسئي، مارئي، مومل، ليلا، نوري سڀ ڪردار زالن جا آهن، جن کي ورکان پري ٿيڻ عيب هاڻو ڪوٺيو ويو. وري جڏهن اڻ سُهائيندڙ ۽ بي جوڙ شاديءَ جا عذاب اڳيان آيا ته سهڻيء جي بغاوت کي اتم سڏيو ويو. ڏهر ۾ ذميدار ازدواجي زندگيء جو احساس ڏياريندي، مڙس جي پرڏيهه هوندي زال کي ٻئي ڪنهن سان کل کيڪار ڪندو ڏسي چيو وڃي ٿو؛
وَر سين وِجھيو ڪاڻ، کرسين کِلون پائيين،
ڀــوري مــنــڌ اڄاڻِ! ڪَڻِ ڇڏيو تُهه ميڙئين!؟
وڇوڙي ۽ ورهه جي ماريل کي ازدواجي رشتن ماڻڻ جو قدر ڀٽائيء کان وڌيڪ ٻيو ڪنهن کي ٿي سگھي ٿو. هڪ سماجي مفڪر جي گھري سوچ ۽ فڪر جو اندازو ته ڪريو؛
ڍولُ مَ کڻي ٻانهڙي، پرهه مَ کڻي پانڌ،
آءٌ پنهنجو ڪانڌُ، لوڪان لِڪي رائيان!
سر ڏهر جي چوٿين داستان جا مختلف منظر ڪنهن چترڪار يا مصور جي اٿاهه فن کي به مات ڪريو ڇڏين ٿا. چوندا آهن ته مصوري لطيف فنن ۾ مؤثر ترين فن آهي، پر ڀٽائيء جي شعر اڳيان وڏي کان وڏي مصوريءَ جو ڪو مثال تڇ ٿيو بيهي. ڪونجن جو لشڪر پاڻيء سڪڻ کان پوءِ ڪنهن ٻئي پاسي لڏ پلاڻ لاءِ ڪٺو ٿيو آهي ۽ ڪونجون سنڀريون بيٺيون دانهون ڪوڪون ڪن؛
روهه رامـــاڻا ڪـن، اڄ پڻ هلڻ هاريون،
ڪرڳل ڪونجڙين، رائي ۾ رات ڪيو.
ڇا رات جو ڪونجڙين جي غوغاء کي ڪنهن تصوير ۾ لاهي سگھجي ٿو؟ بنهه نه. وري ڏسو، ماريء جي ڦٽيل ڪونج پنهنجي بيٺڪ تان اٿڻ جھڙي ڪانهي. اتان زخمي ٿي ويٺل ڪونج رڙيون ڪري پنهنجي ساٿياڻين کي ڪئين ٿي پڪارون ڪري، نياپا ڏئي؛
وڏي وڳـــر هـــيرئيـــن، چُڻي نه ٻيـن گڏ،
ڪونج ڪَريندي سڏ، وهامي رات وئي.
اتـر ڏي آلاپ، ڪالهونڪر ڪونج ڪري،
پرين پسي منجهه خواب، وهاڻيء وايون ڪري.
پکين جا شڪاري انساني تاريخ جي هر دور ۾ هيکلا يا ڇيڙ جي صورت ۾ شڪار ڪندا رهيا آهن. ڀٽائي بڊام واري علائقي ۾ ڪونجن ۽ موسمي شڪارين جي ڇيڙ يا ميڙاڪو ڏسي ان سرگرميء کي هن طرح ريڪارڊ ڪيو آهي؛
چيتان ڪيو چُڻيج، بڊاماڻيء بُٺ ۾،
نيڻين ننڊ مَ ڏيج، ڇيڙون ڇپر آئيون.
هڪ ٻي انساني خصلت يا ڳڻ آهي ٻين انسانن سان، پنهنجن سان گڏجي رهڻ ۽ ڏک سور ۾ ساٿ ڏيڻ. گڏجي رهڻ سان ڏکن کان وڌيڪ سک ٿا ملن. سک به ڪي سکن جھڙا. ٻڌيء ۾ سڀ ڪجھ هوندو آهي؛
جي ڀائين وس چران، ته سنگھارن سين گهار،
جني سنديء واڙ، چور نه اچي ڪڏهين.
جيڪا گهاري ماءِ، آيل سنگھارن سين،
ته رُکـو مُـور نه کاءِ، توڻي هئي اوڳڻي.
ڪاڇي ۾ مينهن پيا آهن ۽ مندائتا گاهه پراهه ڦٽي پيا آهن. اتان چري آيل ڀورين مينهن جا اوهه کير سان ٽمن ٿا. منطر کي ڀٽائيء ڏسو ڪهڙي سونهن ڏئي ڇڏي آهي؛
ڀُورين پاند ٽِمن، جهاڳ جهاڳي آئيون،
ڪاڇو مينهڙين، مندائتو ماڻيو.
ڪڇ ڀُڄ جي علائقي ۾ لاکي نالي هڪ ڌاڙيل ورهين جا ورهيه ماڻهن جو سک ڦٽائي ڏنو هو، جنهن مان راڄ ڪَڪِ هئا. سما، جاڙيجا، اوڏ، ريٻاري، ڌنار، مالوند سڀ لاکي ڌاڙيل جي ڌڪ ۾ هئا ۽ هو جتان لنگھندو هو ان علائقي کي برباد ڪيون ويندو هو؛
جاڳو جاڙيجا، سما سک مَ سمهو،
پسو ان پاران، لاکو ٿو لوڙيون ڪري!
اوڏن البت لاکي سان جھيڙيو ۽ خندقون ۽ کاهيون کوٽي لاکي کي ڪيرائڻ جي ڪوشش ڪئي، جيڪوپنهنجي ڀلي گهوڙيء لکيء تي چڙهي ڌاڙيلن جي ٽولي جي اڳواڻي ڪندو هو. هڪ خير گهرو انهن اوڏن جي گھرن جو خير گھرندو چئي ٿو؛
اڏيـــو جو اوڏن، سوشل ڍنگهر ڍلو مَ ٿئي،
جنهن پَر ويهي ڪن، ليکو لاکي ڄام سين.
اڏيندي اوڏن، لڏڻ جي ڪا نه ڪئي،
لاکو مـٿان تن، اوچتو ئي آئيو.
چون ٿا لاکي ڌاڙيل اوڏن جون تهبارون ڪڍي ڇڏيون ۽ کين ڀينگيو ڪري ڇڏيائين. ماڻهو ۽ مال متاع به ماريائين ۽ نيٺ اوڏن کي لڏڻ تي مجبور ڪيائين، اهي پنهنجا ڪک ڇڏي اڀرندي لڏي هليا ويا؛
اڏي اڏي اوڏ، ڇڏي ويا ڀيڻيون،
ٽڪاڻا ۽ ٽول، پيا آهن پٽ ۾.
نيٺ هڪ لانگهو ٽپندي لاکو پنهنجي گهوڙي لکيءَ سميت ڌڪجي مري ويو، تڏهن اسان جي شاعر ماڻهن تان ڏولائا ۽ ڏک لهندا ڏسي چيو؛
لکي ۽ لاکو، ٻئي مئا ٻاجهه ٿي،
قادر لاٿوڪڇ تان، اديون اولاڪو،
وانڍين ۾ واڪو، ريٻاري رهي ويا.
لاکي ڦلاڻي جي ڪردار جو ٻيو پاسو وري ڀلو ٿو ڀاسي، جڏهن هو ريٻاري ۽ اوڏن جون سامون کڻي ٿو؛
لاکـي لـڄ کـنئـي، اگلين اوڏڙين جي،
ڪندو ڪانه ٻئي، اڳ وسوڙل آهيون.
لاکا لک سڄن، پـر ڦلاڻيء، ڦيــر ٻيو،
جنهن پر راڻا راڄيا، ڪوٽ ڌڻي ڪنبن،
جنهن جو جاڙيجن، ستي سئونڪو نه لهي.
پر ماڻهو ڪيڏو به سگھارو ۽ طاقتور هجي، موت مٿانئس اٽل آهي؛
ڪڏهن ڳاڙهو گھوٽ، ڪڏهن مڙهه مقام ۾،
سندو واريء ڪوٽ، اَڏي اَڏبـو ڪيترو؟
شاهه جي سر ڏهر جا اهي سڀ منظر مڙني تفصيلن سان رسالي ۾ موجود آهن، ضرورت انهن جي مطالعي جي آهي، جنهن جي اسان اميد نه وڃائي آهي.