سُر معذوري
پنڌ ڪريندي پرينء ڏي، ڪڏهن ڪان کُهِي....
منزل پسڻ لاءِ هر سفر، هر جدوجھد ۽ هر جاکوڙ جو معيار ۽ Requirement آها آهي ته ان پنڌ ۾ کُهجي نه پئجي. کُهجي پوڻ سان پنڌ نه کٽندو ۽ مقصد ۽ منزل هٿ نه ايندا آهن. آبريء کان پوءِ ٻيو سر جيڪو شاهه سائينء جي رسالي ۾ اچي ٿو سو آهي معذوري. معذوريء جون ٻه معنائون آهن. هڪ معنٰي آهي لاچاري يا ڪنهن اهم عذر يا مجبوريء سبب بنجندڙ ڪيفيت. ٻي معنيٰ جيڪا سڄي سر جي تفصيلي مطالعي مان پڌري ٿئي ٿي، سا اها آهي ته هزار، لک مجبوريون هجڻ جي باوجود جدوجھد جاري رکجي ۽ سڀ ڏک ڏاکڙا به پنهنجا دوست ڪجن. سمورن ڏکن، ڏولاون ۽ درد انگيزين سان اڳتي رڙهجي ته جيئن تڪليف، آزار، ڏکن ۽ دردن جي شموليت سان جدو جھد جي تاريخ ٺهي؛
هنلدي هوت پنهونء ڏي، کهجن ڪي کوٽيون،
پاهَڻُ تــن پَٽُ ٿئي، جـي لالڻ لئه لوٺيون،
سڀ سهيليون سڪ کي، چُنجھيون ۽ چوٺيون،
ٻانڀڻ ٿي ٻُوٽيون، ته ڪتـا کائنئي ڪيچ جا.
ڀٽائيءَ زندگيءَ جي جدوجھد ۾ اجايو مداخلت ڪندڙن، بيجا آزار پيدا ڪندڙن ۽ لاتعلق دخل پسندن کي دل جھلي گھٽ وڌ ڳالهايو آهي ۽ اهڙي فطرت رکندڙ ڪردارن کي ”ڪتو“ سڏيندي کين شديد انداز ۾ ننديو آهي؛
نه ڪي اسين چُهڙا، نه ڪي اسين چور،
هنگاما ۽ هور، ڪتا! ڪرين ڪن سين.
وري جڏهن هو پنهنجي آدرش سامهون اچي ٿو ته، پنهنجي زندگي، سڀ ڪجهه سندس اڳيان پيش ڪندي چئي ٿو ته تون پاڻ ڪُهين ته ڪُههُ، چُهڙن کي ڏَسُ نه ڏي، انهن بي مروت آهيڙين جا هٿ مان نه سهي سگھندس؛
ڪُهين ته آپُ ڪُههُ، ڏَس مَ چُوهڙيان،
سـندا آهيڙيان، آءٌ نه سهندي هـٿـڙا.
واهه، ڀٽ ڌڻيء جي چٿر ۽ حقيقت جي اظهار جو انداز ته ڏسو، ماڻهوء ۽ ڪتي جي مزاج کي ڪيئن الڳ الڳ ٿو ڪري، سو به هڪ سٽ ۾، ۽ ان کان پوءِ تصديق جي مُهر به هڪ حديث شريف سان هڻندو ٿو هلي؛
ڪتو ڪرٽي هڏيون، جوان مرد جگر کاءِ،
”الدّنيا جيفة وَطلاَبُها ڪِلاباً“، اِيءُ هئين سان لاءِ.
ڪُتي جو مزاج آهي مالڪ جي بڇ تي باهڻ ۽ ڏاڙهڻ. علامتي انداز ۾ ڀٽ ڌڻي سسئي تي ڇڏيل ۽ بڇ ڏنل ڪتن جي ڳالهه ڪندي انهن تي جُلهه به ڪري ٿو ۽ ساڳئي وقت اهڙي مزاج کي واضع به ڪندو ٿو هلي ته ڪيئن پرائي بڇ تي ڪي ڪردار باهن ۽ ڏاڙهين ٿا؛
سگبان سينڊاريا، بَڇِيا، تي باهن،
ڦريا نه فرمان کان، ملهه نه موتيئڙن،
ڪونهي ڏوهه ڪتن، ڏاڪاريا ڏاڙهين ٿا.
معذوري ۾ جدوجهد جو معيار ساڳيو آهي، يعني سک ڦٽي ڪرڻا پون ٿا ۽ پنهنجي حيثيت ۽ ڏيک ويک ۽ اڊنبر کي ڇڏڻو ٿو پئي؛
ڏکي! ڏِک وسار، سيڄ ڦٽي ڪر سَسُئي!
پَٽين پيرُ نِهار، تـه آرياڻي اُتــان لهين.
سنڌ جي ڪاڇي يا جابلو ايراضي ۾ ماڻهن جي رهڻ ڪرڻ، سامان سڙي، ڪم ڪار ۽ گذربسر جي طور طريقن ۽ شهري توڙي گھاٽي آباد سنڌ جي طور طريقن ۾ فرق ڳولهڻ لاءِ به ڀٽائيء جو ڪلام وڏو ماخذ آهي. ڀٽائيء پنهنجي ڪلام ۾ پيئڻ جي پاڻي لاءِ جن مٽن، دلي ۽ پياليء وغيره جو ذڪر ڪيو آهي، انهن جو ڪارج پهاڙي ايراضين ۾ ٻين وٿن ۽ سامان سان پورو ٿئي ٿو. جابلو ايراضين جي ماڻهن کي دلو مٽ ڀري رکڻ جو رواج ڪونهي. اُتي ٻڪريء يا رڍ جي کل ابتي ڪري، ان جا سڀ سوراخ بند ڪري، پاڻي ڀرڻ لاءِ جيڪا کَلي ٺاهي ويندي آهي، ان کي اهڙي زندگي گھاريندڙ ماڻهو “اوئي” ٿا ڪوٺين، جنهن کي عام ماڻهو سمجهي نه سگھندو. ان اوئيء جي ڳالهه ڀٽائي سسئيء جي خدمت جي حوالي سان هيئن ٿو ڪري؛
ڏسـڻ ڏِکـان اڳرو، سسئي آڻ مَ شَـڪُ،
ٿيءُ ٻانهـي، ڀـر اوئيـون، لُڏُ مَ، پسي لَـڪُ،
وَرُ پنهونء سين پَلَڪُ، کُوءِ ٻارنهن ماهه ٻين سين.
هن بيت ۾ پرينء سان هڪ پلڪ جي مزي جي ڀيٽ، ٻين سان گھارجندڙ ٻارنهن مهينن سان ڪئي وئي آهي. ايترو ئي نه بلڪه، ان پلڪ کي ڀٽائيء ٻئي بيت ۾ ٻارهن سالن يا وريهن سان ڀيٽيو آهي؛
هردم هـوت پـنـهونء جـو، ڏسڻ ڀــانئج ڏِکُ،
ور پنهونء سان پَلَڪُ، ٻن ٻارهن ورهيه ٻين سين.
انسان جي فطرت عجيب آهي. سج پٺيرو ٿيندو وڃي ۽ جبلن جي چوٽين تي پيهيندو پيو وڃي. وڻن جا پاڇا به وڃن وڏا ٿيندا. هاڙهي جبل جا لڪ اڪرندي جڏهن سسئي ٿڪي، بکي، پيادي ۽ پياسي، شام جي اها صورتحال ڏسي ٿي ته درد جي اٿاهه ڪيفيت سبب کيس ائين ٿو لڳي ڄڻ سندس تڪليف وڌائڻ لاءِ جبل اوچا ٿيندا پيا وڃن ۽ وڻ وڌي اڃا وڏا پيان ٿين. پنهونء جي سڪ ۽ جدائيء ۾ سندس نيڻ ڀر جي ٽمي رهيا آهن، جنهن ڪري کيس سامهون جو نظارو پورو نظر نه ٿو اچي ۽ بيوسيءَ ۾ پئي چئي؛
وَڌو ڪيم وڻان! اونـچا ڏونـگر مَ ٿيو،
ٽمو مَ نيڻان، ته پير نهاريان پرينء جـو.
پيرين اگھاڙين، سسئي جھر جھنگ جھاڳيندي، جبلن جا لڪ ۽ چاڙهاڪا چڙهندي پئي وڃي. دڳ ۾ ملندڙ مسافر جڏهن لڦون پئجي ويل رت وهائيندڙ پيرن کي ٿا ڏسن ته کيس جتي پائڻ جي صلاح ٿا ڏين. اندازو ڪريو ته هيء زال ذات بنا جُتيء سختيون سهڻ لاءِ آتي آهي؛
ڪنڊا مون پيرن ۾، توڻي لک لڳن،
آڱر آڱوٺي نه ملي، ڇپون پيرن ڇنن،
ويندي ڏانهن پرين، جتي ذات نه پائيان.
جُتي سي پائينديون، جن کي پير پِرِين،
لاٿيون سَڀ پرئين، سسئيء سپيرين کي.