سُر سهڻي
شاهه لطيف رحه جي سُر سهڻيءَ جي تاڃي پيٽي اندر جنهن عشقيه داستان کي ڳولي لهجي ٿو سو آهي سهڻي ۽ ميهار جو داستان. هن داستان ۾ ڀٽائيءَ جي ڪلام جي حوالي سان جيڪو ماحول ملي ٿو سو آهي درياهه جو. ڪن محققن ان درياهه کي سنڌو درياهه سڏيو آهي ۽ ٻين وري اهو قصو پنجاب صوبي جي چُناب نديءَ ڪنارن تي ٻڌايو آهي. ڏکڻ اوڀر سنڌ ۾ شهدادپور ۾ جنهن سهڻيءَ جي قبر موجود آهي، سا سهڻي به ساڳي ئي شاهه جي سورمي سهڻي آهي. ٿي سگهي ٿو اهڙو ڪو نشان پنجاب ۾ به موجود هجي پر ڪنهن مستند تحقيق کان سواءِ ڪجھه به چئي نه ٿو سگهجي.
سُرَ سهڻي ميهار ۾ مکيه ڪردار ٻه آهن، هڪ سهڻيءَ جو ۽ ٻيو ميهر جو. چناب جي ڪهاڻيءَ واري سهڻي تُلي ڪنڀر جي ڌيءَ آهي جڏهن ته سنڌوءَ ڪناري رهندڙ سهڻيءَ جو ڪنڀار سان اهڙو ڪو رشتو ڪلام ۾ نٿو ملي. البت قصي ۾ هڪ جهڙائي اها آهي ته سهڻيءَ جو وهانءُ سندس سوٽ ڏم سان ڪيو ويو جيڪو کيس قبول نه هوج. قصو سترهين صديءَ جو آهي جڏهن هندوستان تي مغل بادشاهه شاهجهان راڄ ڪندو هو. مغلن جي دور ۾ اتر-اولهه جي جابلو ملڪن کان سوداگرن جا قافلا ايندا هئا جن ۾ هڪ بُخارا جي سوداگر مرزا عليءَ جو پٽ عزت بيگ به شامل هو. عزت بيگ کي مٽيءَ جا ٿانءَ ۽ مٿن چٽسالي ڏاڍي وني، سو ڀن نوان ٺهيل ٿانءَ خريد ڪيائين. سهڻي تان دولت قربان ڪري هو پوءِ ڪنڀار جي مائٽن سندس سوٽ ڏم سان پرڻائي ڪنڀارڪي دوڪان تان ڍي الڳ ڪيو. عزت بيگ کي به پار نيڪالي ڏنائون ۽ هو درياهه جي ٻئي ڪناري جوڳي بڻجي ويهي رهيو. هڪ روايت اها به آهي ته عزت بيگ اصل ميهار هو ۽ سهڻيءَ جي مائٽن جي درياهه پار ڪندي هن کين کير پياريو هو جتي هو سهڻيءَ کي وڻي ويو ۽ مٿس موهت ٿي پئي.
سفر جون ڀوڳنائون شاهه جي سمورين سورمين ڀوڳيون آهن پر روزانو هڪ عورت جو درياهه تري وڃڻ وارو عمل فق سُر سهڻيءَ ۾ آهي جيڪو ڏم سان سهڻيءَ جي بي جوڙ شاديءَ خلاف احتجاج به سمجهڻ گهر جي جيڪو سترهين صديءَ عيسويءَ جي دور جي حوالي سان ڪافي جرتمندانه ۽ بهادرانه لڳي ٿو.
سهڻي لڪ چوريءَ دلوپيٽ هيٺان ڏئي درياهه تري ٻئي پار ويندي هئي، جڏهن ته سِڻهِه يا سيڻاهه وارا تارو به درياهه جي دهشت کان ڊڄندا هئا. نيٺ هڪ رات سندس ڪچو گهڙو ڀوري مٽي ٿي ويو ۽ هوءَ ٻڌي هئي. چون ٿا ان رات طوفان ۽ مينهن به هو جنهن ۾ مشڪل سان ميهار کي سڏ پهتا پر هو مدد لاءِ پهچي نه سگهيو البت درياهه ۾ لڙهندي هن به دم ڏنو.
درياهن ۾ هميشه سانوڻيءَ جي مند ۾ چاڙهه ايندو آهي ان ڪري هي سڄو قصو ان مند جو سمجهڻ گهرجي. البت ڀٽائيءَ ان کي ڪجھه بيتن ۾ سياري ۽ اونداهي رات جو ٻڌائي درياهه جي منظرن کي وڌيڪ ڀوائتو ۽ اڻ سهائيندڙ قرار ڏنو آهي؛
سيءُ سيارو، پاڻي پارو، جِت جُهڙ جَهڪَ ۽ جهول،
من اندر ميهارجا، هينئڙي اچن هول،
جيلانهن ٻڌيس ٻول، تي اڙا نگا آر تران.
سانوڻ گهڙي سڀڪا، هيءَ سَرجي سياري،
تَنُ وڌائين تارِ ۾، ارواح جي آري،
مُحبتي ماري، ڪونهي دادُ درياهه ۾.
پر جيستائين شاهه جي هن سورميءَ جي جاکوڙ تي پهچون، اچو ته ڏسون ته شاهه جي رسالي جي مرتبن سر سهڻيءَ جي حوالي سان ڪهڙو ڪم ڪيو آهي. سڀ کان اڳ اسان جي سامهون آهي بمبئيءَ واري سرڪاري رسالي جو ٽيون ڇاپو جيڪو ڪوٺجي ته بمبئيءَ جو ٿو پر ڪراچيءَ ۾ ڪمشنرس پريس ۾ 1923ع ۾ ڇاپي پڌرو ڪيو ويو. ان رسالي ۾ ڪل 225 بيتن ۽ 25 واين کي نون داستانن ۾ ورهائي 13 الڳ بيت ۽ هڪ وائي متفرقڳ بيتن ۾ ڏني وئي آهي. ان رسالي جي پهرئين داستان ۾ 34 بيت آهن جڏهن ته قليچ بيگ به پهرئين داستان ۾ 34 بيت ڏنا آهن. البت هن اضافي 12 بيت ڏئي هن داستان ۾ بيتن جو ڪل تعداد 42 ڪري ڇڏيو آهي جيڪو ٻئي ڪنهن به رسالي ۾ ڪونهي. قليچ وٽ پڻ نو داستانن ۾ 247 بيت ۽ 23 وايون آهن پر هن متفرقه بيتن جو تعداد 16 ۽ هڪ وائي ڏني آهي. ڪلياڻ آڏواڻيءَ وٽ به ڪل 9 داستان آهن ۽ باقي ڪجھه متفرقه بيت، البت علامه آءِ آءِ قاضيءَ سر سهڻيءَ جي ڪل ڏنل 227 بيتن ۽ 12 واين کي يارنهن داستانن ۾ ورهائي رکيو آهي ۽ مترفقه بيتن کي به داستانن ۾ ئي آندو اٿس.
ڪلاسيڪي سنڌي، پنجابي ۽ سرائڪي شاعريءَ ۾ سهڻي ميهار توڻي بين داستانن جي ڪردارن جو هڪ ٻئي سان سنٻنڌ دنيا جي وجود کان اڳ جاڻايو ويو آهي. ڀٽائيءَ به ائين ڪيو آهي؛
”الست“ اوراحن کي، جڏهن چيائون،
ميثاقان ميهارسين، لڌيون مون لائون،
سو موٽي ڪيئن پاهون، جو محفوظان معاف ٿيو؟
ان مطلب ۽ پسمنظر وارا کوڙ بيت پهرئين ئي داستان ۾ ڏنل آهن. البت درياهه ڀر هن داستانِ- عشق ۾ آُڃَ ۽ تئونس جو ذڪر اهڙو آيو آهي ڄڻ هيءَجاکوڙ ڪنهن پر انهين جبل ۾ لڪ ۽ لوساٽ ۾ ٿيندي هجي. پر اها اڃ عشق جي هئي جنهن مان ماڻهو ڍاپي نٿو سگهي؛
کامان، پچان، پڄران، لڇان ۽ لوچان،
تن ۾ تئونس پرينءَ جي، پيان، نه ڍاپان،
جي سمنڊ منهن ڪريان، ته به سُرڪيا ئي نه ٿئي.
مهراڻ لفظ وڏي درياهه يا سمنڊ لاءِ استعمال ٿيندو آهي. سر سهڻيءَ ۾ مهراڻ لفظ سنڌو درياهه لاءِ ئي استعمال ٿيو آهي پر هتي ان کي طعنو آهي ته پاڻيءَ گهڻيون ئي بوڙيون، پر سهڻيءَ جي ٻڏڻ جي لعني درياهه کي ٻوڙي جڏيو؛
سهسين سائر ٻوڙيون، مُنڌ ٻوڙيو مهراڻ،
وَهَه وڃايو پاڻ، هڻي ڪنڌ ڪپن سين.
ڀٽائيءَ جي سڄي شعر ۾، پوءِ اهو ڪهڙي به سُر مان ڇو نه هجي، جاکوڙ لاءِ ڪنهن ٻئي تي مدار رکڻ بدران سڀ ڪجھه پاڻ ڪرڻ تي زور ڏنو پئي ويو آهي، ٻيو ته ٺهيو پر طالب کي مطلوب وٽان ڪنهن به مدد جي اميد کي به ڇڏڻ لاءِ چيو ويو آهي جيئن جدوجهد خود مختيار رهي؛
سپيريان جي ترهي، ٻڏين، هَٿُ مَلاءَ،
سڀان تان چوندياءَ، ”اسان تو اُڪاريو....“
ان جو مطلب اهو ٿيو ته طالب کي مطلوب جي مدد جي به آڌر نه وٺڻ جڳائي، متان بعد ۾ طعنو کڻڻو پئي.
ٻئي طرف طالب پنهنجي مطلوب جهڙو ٻئي ڪنهن کي به نه ٿو سمجهي اها ڳالهه فطري آهي. مومل کي راڻي کان وڌيڪ ڀلو ماڻهو ٻيو ڪير ٿي ملي سهگيو، يا سسئيءَ کي پنهونءَ کان بهتر ور ڪٿي ٿي ملي سگهيو.
ائين سهڻي هيئن چوندي حق بجانب لڳي ٿي ته؛
ڏٺي جنيت هيڪار، صورت ساهڙ ڄام جي،
سُکِ ٿي ستيون ڪينڪي، ڀري ساڻ ڀتار،
گهڙي گهڙنئان ڌار، ڪاهي پئيون ڪُن ۾.
فطرت جا عجيب منظر درياهه ۽ ان جي ڪنارن سان پکڙيل قدر تي نظارن جهنگلن، ٻنين ٻارن، وڻن ٽڻن ۾ مال متاع جي هونگر ۽ چڙن جي چونگارن سان جڙن ٿا. اهڙي فطري سونهن واري ماحول ۾ حواس ڪنهن طرف متوجه هجن ته اندر جون سُتيِون شاخون چُري جاڳي اٿنديون؛
ٻيلي پار ٻُري، مون کي چَڙَن چوريو،
محبتي ميهار جي، ستي شاخ چري،
مٿي جهوڪ جُهري، پونديس پار يچن جي.
هڪ هيکلي زائفان، اونداهي اڌ رات، چوڌاري واهٽ تي ويٺل ماڻهو ۽ وسيع ۽ ويڪرو درياهه، اهي سڀ منظر اهڙا آهن جن سان دل دهلجيو وڃي. ان صورت ۾ درياهه هڪ اڻ کٽ سمنڊ جو ئي منظر پيش ڪندو. ڏسو ڀٽائيءَ درياهه کي ڪيئن سمنڊ ڪوٺيو آهي؛
دهشت دَم درياهه ۾، جِت ڪُنن جا ڪڙڪا،
سهي ڪين سمونڊ جا، ماندي دل دڙڪا،
ساهڙ! تون سُڻ ڪا، فريادي فقيرِ جي.
ڪاري رات ڪچو گهڙو، اڻٽيهي اونداهي،
چنڊ نالو ناهه ڪو، درياهه دَرَ لائي،
ساهڙ ڪارڻ سهڻي، آڌيءَ ٿي، آئِي،
اِيءُ ڪم اِلاهي، نه ته ڪُنن ۾ ڪير گهڙي؟!
=========================================================================================
(21-12-1999 بروز اڱارو، ريڊيو لاڙڪاڻي تان پيش ڪيل آخري پروگرام جي اسڪرپٽ.)
(هي فقطه ٽن سُرن جي اپٽار آهي. ان کان پوءِ ٻئي ڏينهن 22-12-1999 تي اربع ڏينهن رات جو نائين وڳي هدايت منگيءَ کي دل جو دورو پيو ۽ هو اسان کي الوداع ڪري هليو ويو...)