سُر ڪارايل
ڀٽائيءَ جي ڪلام تي تحقيق جي سلسلي کي هاڻي ڏيڍ - ٻه صديون اچي ٿيون آهن. اڪثر ڏٺو ويو آهي ته ڀٽائيء جي ڪلام ۽ فڪر جي ڀيٽ، سندس ڪلام جي ڪردارن جي ڀيٽ ۽ حوالا مولانا روميءَ جي شعر ۽ ان جي ڪردارن سان اڪثرمحقق ڀيٽيندا رهيا آهن، اهو ڏسڻ کانسواءِ ته فڪر جي لحاظ کان ڀٽائي روميءَ کان گھڻو نرالو ۽ منفرد آهي، بلڪ ڪڏهن ته هو بنهه روميءَ جي فڪر جي ابتڙ پنهنجي ڳالهه ڪري ٿو. مثال طور پکين جو ذڪر ڪندي رومي ڪانءُ کان نفرت جو اظهار ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته هو خراب شيون ۽ اوبر ٿو کائي. هن جي ڀيٽ ۾ ڀٽائي ڪانء کي محبوب جو قاصد قرار ڏئي اکين تي هلڻ جي لاءِ آماده ٿو ٿئي؛
ٽاريءَ تي ٽلي، قـريبن، جو ڪانگڙو،
سو ور چشمن تي چلي، جنهن نينـــهـن نياپا لائيا.
ڀٽ ڌڻي البت اها به تنبيهه ٿو ڪري ته؛
سو ڪانگ مَ قاصد ڪر،
جـو سدا ڍونڍي ڍُونڍ کي.
مولانا روميءَ باز کي به صوفيءَ واري حيثيت ڏيندي ان کي آزاد ڇڏيو آهي ته باز وانگر شڪار ڪندي هو اڳتي وڌندو وڃي ۽ منزل کي رسي. پر ڀٽائيء باز جي شدت آميز رويي جي بنهه مخالف رويي يعني نرمي جي رويي کي اختيار ڪندي هنج کي چونڊيو آهي جيڪو هن لاءِ نرميءَ ۽ نرم مزاجيءَ جي علامت ۽ نشان آهي.
ڪارايل اصل ۾ ڪاري هنج کي چئجي ٿو، پر هنج سڄي دنيا ۾ اڇو اجرو ۽ سفيد آهي ۽ سندس بدن وڏي پاڻي ۾ ڌوتل ۽ اجرو ٿو رهي؛
اڇو پاڻي لڙٿيو، ڪارو ڪيو ڪنگن،
ايندا لڄ مرن، تنهن سر مٿي هنجهڙا.
سونهن، صفائي ۽ نرم مزاجيءَ جي علامت هنج جي جاءِ ڀٽائي اڇي ۽ صاف سٿري پاڻيءَ کي قرار ٿو ڏئي:
اڇـــو پـــيـــو اڇـــاههُ، تـــه اڇـــائيء اُبهو،
وهـــڻ وڙ نه آ تـــنهنجو، پاڻيءَ لڙ لَلاهه
سُسَرَ ڏجي ساهه، ڪُسَرَ ڪنگن قبرون.
اونهـون جت اوڙاهه، هنج تتهين هوءِ،
ايءُ ڪانيارو ڪوءِ، جو ڇاڇر ۾ ڇيرون ڪري.
هنج جي ذات ٻگهن ۾ ملي ٿي پر ٻگھه مڇي پڪڙي ٿو کائي جڏهن ته هنج سدائين موتي ڳولي ٿو چُڻي؛
اکـــڙيون اوڙاهه ۾، اُڀو تڪي تار،
پٿون جي پاتار، هنج تني جو هيرئون.
ٻگھن سين ٻاڻ هـڻي، اڏاڻو آنگاس،
جتي پرين سنداس، سـو سَـــرُ مڻي هنجڙو.
هنج جي اهڙي مزاج کي مستقل ڏسڻ جي خواهشمند ڀٽائيء ٻنڌياڻ به ٻڌي ڇڏيو ته ”اي هنج! توکي مستقل طور هنجن سان رهڻو آهي، ٻگھن جي سنگت ۾ نه ٿو سونهين“؛
هنجن سين هيڪار، جي ڳڻ ڪري نهارئين،
ٻگھن ساڻ ٻيهار، هوند ٻيلهه نه ٻڌين ڪڏهين.
پکي پيهي نڱيا، منجھا لتاڙين لک،
ڪني ماڻڪ ميڙيا، ڪني رتا پک،
پٺيءَ لائي لک، گڏيو هنج حبيب کي.
خوش اخلاق، نرم مزاج ۽ خوش خصلت ماڻهوءَ کي ڀٽائي علامتي انداز ۾ هنج ٿو چئي ۽ ان کي پنج وقتي عبادت ڏانهن توجھ ڏياري عاقبت سنوارڻ لاءِ چئي ٿو؛
هنج مڙيئي هنج، ميرو منجھن ناهه ڪو،
موتي جي مهراڻ جا، سي پورا چڻج پنج،
اڄ ڪ صباح سنجھ، ڍٻيءَ ۾ ڍيري ٿئين.!
هنج جو شڪار به عام جام ٿئي ٿو ۽ ڀٽائي هنج جي شڪار کي پسند نه ٿو فرمائي. شڪاري ماڻهن جون آهن پنهنجون لالچون. اجايا ويچار ۽ بدخصلتون، جن کان ڀٽائي ماڻهوءَ کي هوشيار ٿو ڪري. انسان جي اندر جا اهي شڪاري اڻ ڳڻيا آهن. معروضي طور پاڻيءَ جي ڪنهن وڏيءَ ڍنڍ تي شڪارين جا ڄار ۽ ڍٻيون تيار پيون آهن ۽ هنج لهرن ۾ پيو لڏي جنهن کي رڳو الله جو آسرو آهي؛
سر ۾ پکي هيڪڙو، پاڙيهري پنجاهه،
ســنـديء آس الله، لُڏي لـــهـــرن وچ ۾.
آءُ اڏامــي هنجڙا، سَرَ ۾ ساريـنـئـي،
متان مارينئي، پاڙهيري پَهُه ڪري.
۽ جڏهن ماحول ڪوڙن ڪانيرن هٿان خراب هجي ته هنج رساما ڪري، ناراض ٿي پهاڙي ڍنڍن ڏانهن ئي سفر اختيار ڪندا؛
سرهو سَرُ وڃائيو، ڪوڙن ڪـانيرن،
رُٺا روهه وڃن، ڪنهن هيڻائيءَ کان هنجڙا.
هنج ڪڏهن ڪِنُ يا حرام کائي گذران نه ڪندو آهي. انسان جي فطرت به اها آهي ته، ڪوڙ ڪپت جي ڪمائيءَ مان پيٽ نه ڀريندو آهي. ماڻهو پنهنجي مزاج کي موافق رکي ۽ انساني قدر نه وڃائي، اها ڀٽائيء جي مرضي ۽ دائمي صلاح آهي؛
ماڻڪ چوڻو جن جو، هنج حضوري سي،
ڇِلُـرَ ۾ چُهنج هڻي، مڇي کِيَن نه اي،
لوڪ نه لکيا تي، جيلانهن ڀڻن ٻگھن گڏيا.
سُر ڪارايل ۾ بيتن جي تعداد ۽ ورڇ جي لحاظ کان مرتبن فقط ٻه داستان ٻڌايا آهن ۽ ڏنا آهن. پهرئين داستان ۾ ڪنگن ۽ هنجن جي ماحول ۽ مزاج جي اُپٽار ڪيل آهي جڏهن ته، ٻئي داستان ۾ دنيا جي هڪ ٻئي نهايت ئي خوبصورت پکيءَ مور جي مقبول کاڄ نانگ جي مختلف قسمن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. مور، نانگ کي ڳولي ڳولي کائي ٿو ۽ اها هن جي مقبول ۽ وڻندڙ خوراڪ آهي. هن داستان جي بيتن ۾ کپر ۽ ڪاريهر نانگن جو ذڪر ڪيل آهي، جن ۾ شديد نموني خطرناڪ زهر ٿو ٿئي. کپر يا ٻه- منهين نانگ کي ٻنهي پاسي منڍي ٿئي. هڪ بيت ۾ ڀٽائي اهڙي ئي ڪنهن زهريلي نانگ جو ذڪر ٿو ڪري جنهن کان مور به ڪَؤ ٿو کائي؛
وِهه هـٿيـن، وِهه پيرين، وِهه جَني جي وات،
ڪاري ڪا جا ذات، جا مورن پڻ مٽي ڇڏي.
هن سُر ڪارايل جي ٻئي داستان ۾ گاروڙي جوڳي به ذڪر هيٺ آيا آهن، جن جو پيشو آهي نانگ پڪڙڻ. ڪوکپر نانگ نڪتو لڪندو ٿو وتي پر ماهر جوڳيءَ کان ڪيڏانهن ويندو؛
کپر! گـاروڙين سان، وڏو وڌءِ ويـــرُ،
نانگ! نه ويندين نڪري، تو ڏَرِ مٿي پيرُ،
هيءُ تني جو ڍيرُ، جن جهونا ڳڙهه جلائيو.
داستان جي آخري بيت ۾ ڀٽائي پکيءَ جي علامت کي موٽائي انساني روپ ٿو بخشي ۽ پکي پڃرو، پاڻيءَ جو تلاءُ يا سَرَ، هنج وغيره پنهنجي ئي ڍانچي اندرلهڻ جو راز ٿو ٻڌائي:
سو پکي، سو پڃرو، سو سَرُ، سو ئي هنج،
پيهي جان پرُوڙيو، مون پانهنجو مَنجُھ،
ڏيل جنھنجو ڏنجهه، سو ماري ٿو مَنجِهه ڦري.