سُر پِرڀاتي
سنڌ جي موسيقي ۽ ساز سرود جي دنيا ڀٽائيءَ جي دور وانگر اڄ به قدردانن جي ڳولها ۾ آهي. اُن وقت به راڳي ۽ موسيقار هڪ غريب ۽ سقيم سنڌي معاشري اندر فن موسيقيءَ جي خدمت پنهنجي ليکي پاڻ ڪندا هئا ۽ اڄ به هن فن سان لاڳاپيل هزارين ماڻهو ڪو مالي آٿت نه لهي گھڻي قدر مايوسيءَ جو شڪار آهن. پر هڪ حقيقت پڌري آهي ته ميدان نه ڇڏيو اٿائون.
پرڀاتي اسر جو نکڙجندڙ وڏي چٽي تاري جي اڀرڻ مهل جي راڳ کي به چئجي ٿو، جنهن وقت ڪائنات ننڊاکي صورتحال مان ڪر موڙي ٻيهر بيدار ٿيندي آهي. پکي پکڻ آکيرن مان ٻوليون ٻولڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ۽ راڳي ۽ موسيقار نئين صبح جو فن ذريعي آڌرڀاءَ ڪندي، مسحور ڪندڙ موسيقيءَ وسيلي جڳ کي جاڳائيندا آهن.
سر پرڀاتيءَ جا ڪردار ڳولهجن ٿا ته لڳي ٿو ته، اولهه - ڏکڻ سنڌ جي لاسي ۽ ٻيلي علائقي کان علاوه ڪجهه عڪس سنڌ جي سمن جي حڪومت هيٺ آيل علائقن جا به ملن ٿا، البت نه لس ٻيلي جي ڪنهن حڪمران جو سڌو نالو کنيو ويو آهي ۽ نه ڄام انڙ جو، جنهنجو ڪجھ بيتن ۾ جزوي طور ذڪر ڪيل آهي.
ڀرڀاتيءَ جي ٻين ڪردارن ۾ موسيقار ۽ سازندا آهن، جن مان ڪي فقط پنهنجي فن ۾ محو ۽ مگن آهن ۽ اسپانسر يا قدردان جي پرواهه ڪانه اٿن. اڪثر فنڪار قدردان لاسي ڄام جي پٺيان آهن ۽ ڪن جي تانگهه ڄام انڙ طرف آهي. ٿي سگھي ٿو لاسي ۽ سنڌي ڄامن جو هڪ ٻئي سان واسطو هجي. ڇو ته ڏاکڻي سنڌ جي سمن واري دؤر کي خاصو بهتر دؤر به سمجهيو وڃي ٿو. لس ٻيلي جا ڪجھ خوشحال ماڻهو اڃا تائين ڄام سڏبا آهن ۽ سنڌ ۾ سمن جي دؤر کي به ڄامن جو دؤر ٿو سڏجي. ڪُڙهه ساڳي به ٿي سگھي ٿي، جنهن جا حصا پتيون بعد ۾ تاريخ جي جنگاهه جي ٻن اڍائي صدين ۾ ٿيا هجن. ڇو ته هاڻي سماٽ قومون سڄي سنڌ اندر موجود آهن، ورنه اهي ڪن مکيه علائقن تائين رهائش پزير ملندا هئا.
سر پرڀاتي سڄو سارو موسيقارن جو سُر آهي، جيڪي البت ڀٽائيءَ جي شعرن ۾ بي ترتيب، اوڳي ۽ ڏکن ڏاکڙن واري زندگي گهاريندي نظر اچن ٿا. ڀٽائيءَ جو مشاهدو سنڌ اندر ان صورتحال جو چٽو احوال ٻڌائي ٿو، البت هر هنڌ هو، سماج جي هڪ معمار وانگر آٿت بڻجي سامهون اچي ٿو ۽ مايوس موسيقارن کي همٿ ٻڌائيندو نظر اچي ٿو؛
ايءُ نه ڀانن ڀير، جِئن ڪينر ڪيريءَ ٽنگيو،
سونهاري صبوح سين، وجھي ويٺين وير،
توکي چوندو ڪير، ڪيرت ڌاران مڱڻو؟
اهو هڪ موسيقار جو طور طريقو ئي ڪونهي ته هن جو ساز ڀت جي ڪليءَ ۾ ٽنگيو پيو هجي ۽ صبح جو سويل ئي هو پاڻ تي مايوسي طاري ڪري ويهي، سر ۽ ساز جي صدا کان سواءِ کيس موسيقار ڪير چوندو؟
ستو ڪيئن ننڊون ڪرين، روائي رات وهاءِ،
سُڀان ساز سنديـاءِ، پيا هوندا پٽ ۾،
سيرانديءَ ساز ڪيو، سمهين ساري رات،
جـــاجڪاڻي ذات، ايئن نه هوئي اڳهين،
پرڀاتيءَ ۾ هڪڙا موسيقار مڱڻا يعني گھرندڙ ۽ پنندڙ آهن، جن کي ڀٽائي مڱڻو ۽ مڱڻهار ٿو ڪوٺي، جنهن کي ڏان يا دان جو ئي ڌيان ٿو رهي. ساڳيءَ ئي ڪڙهه ۾ جيڪي خود دار موسيقار آهن، تن کي پنڻ مڱڻ جي هير ئي ڪانهي ۽ اهي هر حال ۾ پنهنجي سازن سميت سفر ۾ آهن. ڀٽائي انهن کي شانائتو نالو ڏئي ٿو چارڻ جو؛
جَنهِين سُک ناهه ڪو، چارڻ سي چئجن،
رُڃــن راهه پُڇن، مٿي ڪلهن ڪينرا.
راڳ ۽ ساز جي همٿ افزائيءَ جو رجحان موجوده سنڌ ۾ به خير ڪي آهي، ڇاڪاڻ ته وڏا موسيقار ۽ ڳائڻا اجھو اسان جي اکين اڳيان بيوسيءَ جون زندگيون گھاري گذري ويا آهن يا وري اڃا تائين همٿ افزائيءَ جا ڳولائو آهن. ڪي ادارا آهن ۽ فرد به جن وٽ موسيقارن ۽ راڳين مٿان ڇٽ ٿيندي آهي. ڀٽائيءَ جي پرڀاتيءَ ۾ ڄام رونجهو، لس ٻيلي جو هڪ والي اهڙو آهي جنهن وٽ ڇٽ مان ماڻهو مَٽ ڀري ٿا وڃن؛
پيو ليٽين لُٽ، سڄيون راتيون سمهين،
اٿي آڌيءَ نه ڪـــرين، سَپَـــڙ سـان سهـٽ،
رونجـهي رات اُپـٽيا، پيٽنئون پـــاڻيٺ،
ميـڙي تئان مـٽ، چونڊي ڀريا چارڻين،
پرڀاتيءَ ۾ ڪن سازيندڙن وٽ سارنگي آهي ته ڪن وٽ تنبورو. ڀٽائيءَ شايد سفر دوران انهن ڀانن ۽ سازيندڙن کي ڏٺو آهي ۽ سندن صورتحال پرکي آهي. جيتوڻيڪ هر قسم جا گوّيا، راڳي ۽ موسيقار ڀٽائيءَ جي پنهنجي ڪچهريءَ ۾ موجود رهندا هئا پر، جڏهن هو سازيندڙن جو هڪ وڏو تعداد موجود نه ٿو ڏسي ته امالڪ پڇي ٿو؛
ڪاٿي سي تُنبير، جن ريجهايا راڄيا،
وئڙا وڏيءَ وير، ڪُلهي رکي ڪينرا،
اڄ نه سُڄي اڳئين، ڪا تُنبيران تنوار،
مڙهيون مـڱڻهار، پُوري، ڪنهن پار ويا.