ڪل شيء يرجع الا اصله
سر مارئيء ۾ جنهن سماجي ويساهه گهاتيء، ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ واري آکاڻيءَ جو مذڪور آهي، تنهن جو بنياد به ڪردارن جي اصلوڪي ماحول، سماجي ڳڻن ۽ روايتن موافق چٽيو ويو آهي، جيڪو فطري به آهي ته انساني مزاج جي اعليٰ آدرشن مطابق پڻ؛
هي هنڌَ ماڙيون هاڻ، ساڙيان سڀ ڏيهين ريء،
ڪُل شيءِ يَرجِعُ اِلا اَصلِه، ٿي جھڄان جھانگين ڪاڻ،
ڀِري پنهنجي ڀاڻ، پَسان مُلڪ ملير جو!
مون اڳ ۾ به اِشارتاً اهو ذڪر ڪيو هو ته عمر هٿان مارئيءَ جي اغوا جو واقعو سلام ڪوٽ ۽ ويرا واهه وچ ۾ واقع ڀالوا جي ڳوٺ بدران عمر ڪوٽ جي ڀر ۾ ڪنهن ٿري ڀِٽ يا خود عمر ڪوٽ جي حدن اندر ٿيل ڏسجي ٿو. ڇاڪاڻ ته ڀٽائيء جي ڪلام مان اهڙا اَسُو يا اشارا ملن ٿا. ائين لڳي ٿو. ڏُڪر کان روايتي طور پڪي يا ڪئنال ايراضين ۾ پورهئي ڪاڻ لڏي آيل ٿرين جي ٽولي مان عمر هٿان هڪ نينگري، مارئيء جي اغوا ۽ يرغمال بنائڻ کانپوءِ سندس مٽ مائٽ اها جوءِ ڇڏي واپس ٿر ڏانهن موٽي ويا؛
تـن وهيـن ويــڙهـيچن کي، رُئين نه راتو ڏينهن!
ڪالهه پنهوارن لڏيو، مون کي چاڙهي چيئن،
آئون جيئندي ڪيئن، جُه اُنِ ٿَرِ وڃي ٿاڻان ڪيا.
ڀٽ ڌڻيء جي ڪيترن بيتن ۾ مارئيء هٿان مائٽن کي خط لکي موڪلڻ جو تاثر به ملي ٿو، جنهن مان ٻه انومان بلڪ معنائون ڪڍي سگھجن ٿيون. هڪ اها ته ڀٽائيءَ علامتي طور مارئيءَ پاران خط لکڻ جي عمل جو اظهار ڪندي هڪ لکئي پڙهئي مفڪر يا شاعر يا تاريخدان جي غم جي عڪاسي ڪئي آهي. ٻي معنيٰ اها ڪڍي سگھجي ٿي ته مارئي عمر ڪوٽ ۾ ماءُ پيءُ سان رهندي ڪنهن اسڪول مان پڙهي هئي. ڏسو، عمر مارئيء جي قصي ۾ روايتي طور ٻڌايو ويندو آهي ته، عمر مارئيء جي ماءُ جي ٿڃُ پيتي هئي. اها ٿڃ عمر کي سؤ ڪوهه تي کڻي پيارڻ لاءِ ڀالوا ته نه آڻيندا هوندا؟ پڪ سان عمر ڪوٽ ۾ رهيل ٿرين جي ڪٽنب جي عورت، مارئيء جي ماءُ عمر ڪوٽ ۾ ئي عمر کي ٿڃ پياري هوندي. شاهاڻي ٻار جي خدمت جي صلي ۾ ٿي سگھي ٿو ته مارئيء ڪجھ تعليم حاصل ڪرڻ جي سهوليت رعايت طور حاصل ڪئي هجي؛
الا! اوٺــي آڻئين، جي نياپا نِين،
آءٌ انــهين جي آهيان، توڻي مون نه مڃين،
مس منهنجي هٿ ۾، ڪاغذ ڪي آڻين،
لڙڪ نه لکڻ ڏين، ڪِريو پون قلم تي!
اسان جا ڪيترا ماڻهو ڀٽائيءَ جي ڪلام ۾ آيل قصن ، ڪهاڻين ۽ آکاڻين جا اصل پس منظر اِن ڪري به نه ڄاڻندا آهن جو، هيل تائين ڪنهن ان ڏس ۾ محنت ڪري، کوج ۽ تحقيق ڪري اصلي آکاڻين جو پيرو نه کنيو آهي. ڀٽائيءَ جي ڪلام جي حوالي سان گھڻو زور ان ڳالهه تي به رهيو آهي ته، ڪنهن هڪ اڌ بيت کي کڻي ان جي تشريح تي ڪاڳر ڀريا ويا آهن، جڏهن ته سڄين آکاڻين جي ترتيب ۽ انهن بابت قطعي فهم جوڙڻ جي ڪوشش خير ڪا ٿي آهي. مثال طور مارئيء جي باري ۾ ٻه نڪتئه نظر موجود آهن؛ هڪ اهو ته هوءَ اڃا پرڻي ڪانه هئي ۽ مڱيل هئي. ٻيو نڪتئه نظر ڀٽائيء جي شعر مان واضع آهي، جيڪو صحيح به لڳي ٿو ۽ اُهو اِهو آهي ته، مارئيء کيت سان لائون لڌيون هيون. لائون سنڌ ته ڇڏيو، سڄي برصغير، بلڪ سڄي دنيا ۾ شاديءَ جي آخري رسم آهي، جنهن کانپوءِ گھوٽ ڪنوار مڪمل طور پرڻيل زندگي گهاريندا آهن؛
مون ماروءَ سين لڌيون، لوئيء ۾ لائون،
سون برابر سڳڙا، مون کي ٻانهن ٻڌائون،
عمر جو آئون، پٽ ڪيئن پهريان، سومرا!
اعليٰ ۽ آدرشي ازدواجي زندگيءَ جو قدر ئي اهو آهي ته ٻِئي مڙس جي سوچ منفي سماجي قدر آهي، جنهن جي مارئي مسلسل مزاحمت به ڪندي رهي ۽ پنهنجو سَتُ ۽ ساک بچائڻ ڪري مڙس سان سچائيء سان پاندُ جوڙي رکڻ ڪري، هن امر ۽ املهه سماجي قدرن تي هلي مثالي گھر ڌياڻي هجڻ جو ثبوت ڏنو. جيڪو پوءِ نه رڳو تواريخي اعليٰ قدر به بڻيو ۽ مارئيء جي ڪردار کي به امر ڪري ڇڏيائين. ڪردار جي ان بختگيء ڪلاسيڪي شعر و ادب ۾ لافاني ۽ لازوال حيثيت والاري جيڪا اڄ ڏينهن تائين انساني سماجن لاءِ مثال بڻجي چڪي آهي:
پَٽُ نه پرهيان سومرا، جان ڪِي تان جِئان،
آئون ڪيــئن لــوئي لاهيــان، ڪــارڻ ٻن ڏينهان،
جان سين ٿي جيئان، ڪانڌ نه ڪنديس ڪو ٻيو.
۽ جڏهن آرام ڏيندڙ پلنگ پٿراڻيون، پٽولا پٽ چير، ارنچ عنبير، ايلا چيون، بخمل، بافتا، کُهنبا، چُوڙا ٻيڙا مارئيء کي آڇيا ويا ته هن وراڻيو، جن ڪچ جي چوڙن پهريندي لوڪ لڄي ٿو ٿئي، سو ڪچ ئي اسان لاءِ سچ آهي:
ڪــرايــن ڪــــچ جــــا، چُوڙا ڪُوڙا جــن،
سو مَرَڪُ ماروئڙن، جئان لوڪ لڄي ٿئي.
ايء نه مارن ريت، جو سيڻ مٽائن سون تي،
اچي عمر ڪوٽ ۾، ڪنديس ڪانه ڪُريت،
پکــن جي پــريت، مــــاڙيــن سيــن نه مَٽيان.
ان ڪري جڏهن مارئيء کي پهريل کٿي کُسي ٿي وڃي ته، ان کي ٽوپا هڻي ٻيهر ٿي سِبي، متان ڪو چوي ته ٿرواسين کي، وڳا بدلائي، لڄائي ڇڏيائين؛
سِبي، سيبا ڏئي، ڀورِيء نينهن نه ڪُڄيو،
کٿيء وٽيون کُٿيون، سَتِي سِيوي سي،
مَڇُڻِ چَوَنِم ڪي، ته لڄائيه ٿر ڄائيون!
آئون ڪيئن سوڙين سمهان، مون وَرُ گھاري سُڃ،
ور اباڻن سا اُڃَ، کُوءِ شربت تنهنجو سومرا!
صحرائي زندگي هجي يا شهري سهولتن سان ڀرپور زندگي، هر ڪو پنهنجي اصلوڪي ماحول ۾ وڌيڪ خوش ۽ راضي رهي ٿو. عيدون براتون، سک ۽ ڏک، هر ڪنهن جي پنهنجي ماحول اندر ئي ڀلا لڳن ٿا، اهو انساني معاشري جو هڪ اعليٰ ڳڻ آهي. صحرا يا رڻ سَتُر وارين لاءِ پاڻ ئي سَتُر آهي. اُتي جي زندگيء سان مانوس هجڻ ئي انهن ماڻهن جي فطرت ۾ شامل آهي ۽ ان ڪري زندگيء جي ان اعليٰ گڻ کي ڀٽ ڌڻي به هن طرح بيان ٿو ڪري ۽ انهن ماڻهن جو ترجمان بڻجي ٿو؛
وَرُ ســي وطــن ڄــائيــون، صــحــرا سَتُرُجن،
گــولاڙا ۽ گُــگُــريــــون، اوڇــــڻ ابــــاڻــن،
ويڙهيا گھمن وليين، جهانگي منجھ جھنگن،
مــون کــي مــاروئــڙن، سُڃَ ڳڻائي سيج ۾.
ويساهه گھاتي، دوکي ۽ دولاب جا ماريل ماڻهو عيد برات نه ملهائي سگھندا آهن. عمر جي محلات ۾ عيد جا جشن ٿي رهيا آهن پر قيدياڻيء لاءِ اهو جشن موت آهي، شهادت آهي. ۽ انهن ماڻهن لاءِ به جن جي نياڻي هڪ حڪمران جي قيد ۾ آهي. اهو موقعو مارن لاءِ موت جو پيغام آهي ۽ سندن عورتون ان موقعي تي عيد کي سُوءَ سمجھن ٿيون؛
جا عمر! تو مُل عيد، سا اسان سوءَ ورتي سومرا!
ويئـي ويچارن وسري، خوشي ۽ خريد،
سِــڪڻ ڪيا شـهيد، مارو جي ملير جا.