ديسي سيڻ ڪجن، پرديسي ڪهڙا پرين
سسئيءَ ان اڻانگي سفر کي ڪيئن ڀوڳيو، ان جي حقيقت هڪ راز آهي، جيڪو شايد ڪڏهن ڪي مهم-جُو ان علائقي جو تفصيلي سفر ڪري کوليندا. البت ڀٽائيء ان دڳ سان جيڪو پنڌ ڪيو آهي، ان جا عڪس سندس ڪلام ۾ جا بجا ملن ٿا. جبلن مان اڪرندي، شديد گرميءَ ۽ لُڪ جي ڪوساڻ جو احساس، اتان لنگهندڙ مسافرن کي ئي ٿي سگهي ٿو. سسئيءَ کي انهن اُٺن هي پهاڙ اورانگهڻ تي مجبور ڪيو، جن تي ڪيچ جو قافلو لَڏيل هو، جنهن ۾ سسئيء جا ڏير به هئا ۽ هن دڳ جا اونچا پهاڙ يا ڏونگر. هوائي جهاز جو سفر ڪندڙ مسافر جهاز ۾ ويٺي، اڏام دوران هڪ عجيب لقاءُ ڌرتيءَ تي پسي سگهي ٿو. اهو لقاءُ آهي جبلن جو. پاڻي بظاهر ڪيڏو نرم آهي، پر اهو پاڻي تمام سگهارو به ٿئي ٿو، ان جو اندازو جبلن جي چوٽين ۽ وري جبلن جي وچان ئي ٺهيل نين، ندين ۽ گهارن کي ڏسي ٿئي ٿو. مينهن جو پاڻي جبلن کي هزارها سالن کان ڳاريندو رهيو آهي ۽ وڏن وڏن پهاڙن کي ٽڪر ٽڪر ڪري ڇڏيندو آهي. هوائي جهاز ۾ ويهي ان جو لقاءُ ڪري سگهجي ٿو ته، ڪيئن پاڻيءَ جهڙي نرم شيءِ پٿرن کي ڀوري ان کي ڇپن ۾ تبديل ڪيو آهي.
هڪ ٻي ڳالهه به چوندو هلان. پهاڙي يا جابلو مسافرن لاءِ سٺي ۾ سٺو رستو هوندو آهي، نئن يا نديءَ جو پيٽ. ندين جي پيٽ ۾ عام طور پاڻيءَ جون ڳاريل پهاڙي ڇپون عام جام پئيون هونديون آهن، جن جي چوڌاري پاڻيءَ جا زوردار وهڪرا چهنبيارا چاقو ٺاهي ڇڏيندا آهن. هڪ پيرين اگهاڙي عورت، جيڪا ڏيرن ۽ ڏاگهن جا پيدا ڪيل عذاب ڀوڳي اڻانگو سفر ٿي ڪري، تنهن کي ڏونگرن يعني جبلن جا ڏک به نهايت اهم ٿا لڳن؛
ڏاگهن، ڏيرن، ڏونگرن، ٽنهي ڏک ڏنام،
لُڪُن لوساٽيو هيئون، ڇِپن پير ڇنام،
رَندين رت رُنام، پَرندي پار پنهونءَ جي.
ڀٽائي صاحب جون رمزون به عجيب آهن. اوکي ۽ اڻانگي سفر جون صعوبتون سهندڙ سسئيءَ کي مخاطب ٿي هڪ عجيب اٽڪل ٿو ڏسي ته، جڏهن اوپرا اٺ ڏٺا هيئه، ته اڳ ڳڻتي ڪندي، سندن دڳ وڃي جهلين ها، يا پنهنجي مٿي جي وارن کي زنجير بنائي اٺن سان ٻڌي ڇڏين ها ته پنهون کڄي نه وڃي ها؛
اڱڻ مٿي اوپرا، جڏهن ڏاگها ڏٺئي ڏينهن،
وٺي سڙڪ سسئي! ويهه ويهاڻيء سينء،
چوٽيءَ سان چانگن کي، جَڙِ زنـجيرن جيئن،
ته هوت تنهنجو هيئن، پنهون نِيَن نه پاڻ سين.
اڱڻ مٿـي اوپرا، جڏهن ڏٺئي اُٺ،
ڏايئِه نه ڏاگهن کي، اوڳي ساڻ اڳٺ،
ته هوند نه تنهنجي هٺ، سور پرايا سسئي!....
سر ديسيءَ ۾ پهرئين ئي داستان ۾ ڀٽائي صاحب جو هي بيت اشارو ڪري ٿو، ان انساني ڳڻ تهذيبي ۽ تمدني گهرج يا تقاضا جو جيڪا، ماڻهو هزارها ورهين جي تجربن مان سکيو آهي. ۽ اهو تجربو آهي پنهنجن سان رهڻ، پنهنجن سان تعلق قائم ڪرڻ، ديسين سان نينهن رکڻ ۽ نڀائڻ. ڌارين سان نه محبت ٿي سونهين نه سيڻپو يا رشتو. ڌاريو سوئي ڌاريو، اڄ آهي، سڀاڻي نه هوندو؛
ديسي سيڻ ڪجن، پرديسي ڪهڙا پرين،
لڏيو، لاڏوڻا ڪيو، پنهنجي ديس وڃن،
پڄاڻان پرين، ڪجي بس ڀنڀـور کان.
ڌريان ئي ڌاريانِ، مٽ مئيء جا نه ٿيا،
مَندي ڏيرن من ۾، کِليو کيڪاريانِ،
صبح ٿي ساريانِ، ته اٺ نه اوطاقن ۾.
ماڻهو جنهن ڏکئي ۽ درد انگيز تجربي مان گذرندو آهي، ان کان ٻيهر گذرڻ کان ڪؤ کائيندو آهي، اها ڳالهه انساني فطرت ۾ شامل آهي. ساڳئي ٻر ۾ هٿ وجهي نانگ کان ٻيو ڀيرو ڏنگجڻ ڪير چاهندو؟ ۽ سسئيءَ پنهنجي زندگيء ۾ اٺن ۽ اوٺارن سان رکيل پيچ مان رڳو ڏک پرايو، سو جڏهن پهاڙي اتاهين ۽ ماٿرين ۾ هلندي کيس اٺن جي قطار ايندي نظر آئي، ته کيس اٺن سان ڪيل تجربو ياد آيو، جن کيس ڏک ڏيکاريا هئا؛
اٺ مَ اوري آڻ، ڏاگهن ڏڌي آهيان،
هڻي هٿ هَيَن کي، پري نيئي پلاڻ،
هوت منهنجو هاڻ، پنهون نيائون پاڻ سين.
سسئيءَ جي سفر ۾ ڪنهن به ساڻس ڪا مدد ڪانه ڪئي، اٽلندو مددگار بدران دشمن عناصر سندس مصيبتون ۽ تڪليفون وڌائيندا رهيا. اڪيلي زائفان، پهاڙن جا پنڌ، اس ۽ واءُ ۽ پوءِ رات جي اونداهي، سڀ سسئيءَ جا دشمن ٿي بيٺا. ڀٽ ڌڻي پنهنجي هڪ بيت ۾ سسئي جي انهن ستن دشمنن يا ويرين جو ذڪر هن ريت ٿو ڪري؛
اُٺ ويري، اوٺار ويري، ويري ٿيڙم ڏير،
چوٿون ويري واءُ ٿيو، جنهن لَٽيا پنهونءَ پير،
پنجون ويري سڄ ٿيو، جنهن اُلهي ڪئي اوير،
ڇهون ويري ڇپر ٿيو، جنهن سوان نه ڪيا سير،
ستون ويري چنڊ ٿيو، جو کِڙيو نه وڏيء وير،
واهيريءَ جي وير، ڇُلون ڪيان ڇپرين.
سسئي پنهونءَ جي قصي ۾، ڳالهه ٻولهه ذريعي پنهونءَ کي کڻي وڃڻ يا سسئيء کي هيکلو ڇڏڻ جي جيڪا سازش سٽي وئي، سا ڏيرن جي ورتاءَ مان اڳ ئي پڌري هئي. هنن پاڻ ۾ جيڪي سٽائون پئي ڪيون، انهن ۾ سندن ڳجهه ڳوهه جون ڳالهيون ۽ پارسي ٻوليءَ جو استعمال به شامل هو. ڀٽائيءَ پنهنجو شعر سنڌيءَ ۾ چيو ۽ تڏهوڪي سرڪاري ٻولي فارسيءَ جي مخالفت ڪيائين. جيئن سندس بيت آهي ته؛
”جي تون فارسي سکيو، گولو توءِ غلام“
وري ديسيءَ اندر هن فارسيءَ بجاءِ پارسي لفظ استعمال ڪيو ۽ ان کي سازش طور استعمال ٿيندڙ ٻولي ڪوٺيو، بعد ۾ ان پارسيءَ کي هن ٻاروچي ٻولي ڪوٺيو آهي. جنهن لاءِ محققن جي راءِ آهي ته ٻروچڪي فارسيءَ جي کريل شڪل آهي؛
پـڻ ٿا پـلاڻين، اوٺي اڄ اڀ کڙا،
پهه، پارسيون پاڻ ۾، ڏير ڏيهاڻي ڏين،
هوتُ پنهون ٿا نين، ٻاروچي ٻولي ڪيو.
پنهونءَ جو ڪٽنب سوداگري ڪندو هو. سندن سودن ۾ کٿوري، زعفران، ۽ ٻيون خوشبودار شيون هيون، جن جو واپار ايران کان اڃا تائين ڏيهان ڏيهه ٿيندو آهي. ڪيچ کان آيل سوداگرن جي هڪ قافلي اچڻ جو هڪ منظر ڏسو؛
ڪيچان آيو قافلو، عطر آندائون،
کٿوريءَ خوشبوءِ سين، وَڻُ ٽِڻُ واسيائون،
پسندي پنهونءَ ڄام کي، وِسريون وِڄائون،
خيما کوڙيائون، وريـو بخت ڀنڀـور جو.
لاڳيتي جدوجهد ۽ ڪوشش انسان ۾ جرئت ۽ همت پيدا ڪندي رهندي آهي. ڀلي وسيلا نه هجن پر جدوجهد جو پختو عزم پهاڙن کي پرزا ڪري سگهي ٿو. سسئيء جي هٿين خالي، پيرين پيادي سفر ۾ جبل اڳيان ٿا اچن ته ڏيرن جي ڪيل ويساهه گهاتي ۽ دغا جي ڳالهه ڪندي، بر لتاڙڻ جو عزم ٿي ڏيکاري ۽ جبل کي اڳيان ٽرڻ جو دڙڪو ٿي ڏئي؛
ور ۾ ڪونهي وَرُ، ڏيرن وَرُ وڏو ڪيو،
نهارينديسِ نڪري، بوتن ڪارڻ بَرُ،
آڏو ٽڪر ٽرُ! متان روهه رتيون ٿئين!
سنڌ ۾ لس ٻيلي جي ميلاپ واري علائقي ۾ جهنگلي جيوت جا انيڪ نمونا آهن. ڀٽائيءَ هنن ايراضين ۾ هماءِ پکي، هرڻ ۽ روجهه توڙي سرهه جو ذڪر ڪيو آهي؛
- جيئن سو هرڻ هماءُ، سرگردان سنسار ۾...
- رات ڏٺائين روجهه، ڀانءِ ڪِ اوٺي آئيا...
- جبل ۾ جانار، سرهه گڏبئي سسئي...
۽ هن عزم جو اندازو ته ڪريو؛
سسئيءَ لنگهيو سو، مرد جنهن مات ڪيا،
جبل وڏو جو، نوڻ مڙيو ئي نينهن کي
جبل ماري جک، جو آڏو آريچن کي،
توڻي لڪن لک، سڀ لنگهينديس سڪ سين.