سُر سريراڳ
سُر سريراڳ جو جائزو وٺندي معلوم ٿيو ته شپنگ انڊسٽريءَ جو بين الاقوامي تجارت ۾ ڪيترو قدر ۽ اهميت آهي. ان حوالي سان جنگي حڪمت عمليون، جيڪي سامونڊي فوج جي ڪارڪردگيء جي حوالي سان لازمي طور بحث هيٺ اچن ٿيون، اسان انهن جو به ذڪر ڪري چڪا آهيون ۽ انهن واپارن يا سوداگريء جي روپن جو به جيڪي ٽي سؤ سال اڳ جي سنڌ ۾ سر گرمين جا مکيه روپ به هئا. ڀٽ ڌڻي سامونڊي ڪنارن سان هڪ نهايت ئي سرگرم صورتحال ڏسڻ، ان جو ڳوڙهو مشاهدو ۽ مطالعو ڪرڻ کانپوءِ جهجهو وقت اتي رهي، ان ساحلي ماحول کان ايتري قدر ته واقف ٿي ويو هو جو هو وڏن ٻيڙن ۽ سامونڊي جهازن جي مختلف حصن جي مرمت ۽ ترتيب تي به مهاڻن، ناکئن، انجنيئرن سان بحث مباحثا ڪندو هو. هن پنهنجي شعر اندر انهن ٻيڙن ۾ ٿيندڙ وڻج واپار جي اسمن جو به ذڪر ڪيو آهي. نه رڳو ايترو پر ان گهرائيء سان ويهي هن سامونڊي واپار جو جائزو ورتو جو وکرن جي مزاج تي به شاعري ڪيائين؛
وکر سو وهاء، جو پئي پراڻو نه ٿئي،
ويچيندي ولايت ۾، ذرو ٿئي نه ضاع،
سا ڪا هڙ هلاءِ، آڳهه جنهن جي ابهين.
رڳو وکر نه بلڪ سنڌ مان جواهرات به export ٿيندا هئا، جن جو هڪ ڀريل جهاز روانو ٿيندي ڀٽائي دعا ٿو فرمائي؛
جهاز جوهرين جو، تنهن کي ڀؤ نه ڏي ڀتار.
۽ جواهرات جو اهو ڀريل جهاز ٻئي پاسي، عرب ڏانهن نڪتو ٿو ڏسجي، ڇاڪاڻ ته عربن ۾ جواهرن جو قدر صدين کان آهي ۽ ٻي ڳالهه هيء ته عرب ملڪن سان سنڌ جا واپاري ناتا پراڻا رهيا آهن؛
جــهــاز جــوهرين جو، تنهن کي ڀؤ نه ڏي ڀتار،
نـنڍا وڏا مَـڪُـڙا، سـڀ پـسندا پــارُ،
جيڏانهن منهن مــديني جو، سُڄي محمد موچارُ،
سٻاجهو ستـار، سُـتـڙ سڀيئي ڪري.
اڄوڪي جديد زماني ۾ انشوئرنس ڪمپنيون هر وٿ جي ويمي ڪرڻ لاءِ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڦري رهيون آهن ۽ هر ڪنهن کي خبر آهي ته معيشتون ڪيتري قدر انشوئرنس جي ڌنڌي ڪاروبار تي مدار رکڻ لڳيون آهن. انفرادي يا اجتماعي مالياتي، زرعي صنعتي يا تجارتي معاملن ۾ ويمو هاڻي لازمي عنصر بڻجي چڪو آهي. ۽ اڳ ۾ به اسان ان جو مختصر ذڪر ڪندي ٻڌايو هو ته صديون اڳ دنيا ۾ انشوئرنس جو ڪاروبار موجود هو ۽ ان دنيا ۾ سنڌ به موجود هئي، جتي به انشوئرنس ٿيندي هئي. ڀٽائيء کان ڪنهن پڇيو ته ويمو ڇا آهي؟ وراڻيائين؛
وِتُ ويمي جو جي لهين، ته ٻي ڪار نه ڪرين ڪا،
سا پروڙج ڳالهڙي، وڻجارن وٽان،
موتي جن هٿان، آندئي گهڻي ادب سين.
سو، سمونڊ ڪناري مڇي مارڻ جو ڪاروبار به آهي ته جوهرين جا جهاز به. اڄ ته دنيا تيل ۽ ٻين صنعتي سامانن جي مٽا سٽا ۽ واپار ۾ عروج تي پهتي آهي ۽ سامان جي پهچ جو وڏي ۾ وڏو ذريعو سامونڊي جهاز ئي آهن. پر رڳو اڄ نه، ڀٽائيء واري سنڌ ۾ به اها ئي صورتحال هئي ڇو ته تيستائين جهاز راني هڪ وڏي صنعت جو روپ به وٺي چڪي هئي. ۽ جهاز رانيءَ جو ڌنڌو ڪيڏي اهميت جو حامل آهي، ان جو پتو اچو ڀٽائيء کان پڇون؛
سمنڊ جي سيوين، تني مـاڻڪ ميڙيا،
ڇِلُرَ جي چوئين، تن سانگوٽا ۽ سُتيون.
ڀٽائيء جي دور جي سنڌ ٻين اهم تجارتي سرگرمين جي حوالي سان به پنهنجي سامونڊي ڪنارن تي سُکي هئي ۽ اڄ به آهي. بندرگاهن جي اهميت اڄ ڇاهي، ان جو اندازو ۽ احساس اڄوڪي زماني ۾ سڀ ڪنهن کي آهي، پر رڳو تجارت ئي نه، سفر جو هڪ اهم ترين ذريعو سامونڊي جهاز اڄ به آهي ۽ تڏهن به هو. اهي مسافر سامونڊي جهاز ڏور اوڀر ۾ جپان تائين ۽ الهندي ۾ آفريقا ۽ يورپ تائين ڳاڙهي ۽ ڀونؤچ سمنڊ ذريعي پهچندا هئا. اجهو هي هڪ جهاز الهندي ڏانهن اسهي رهيو آهي. ڀٽ ڌڻي مسافرن کي آٿت ڏئي دعائون گهري جهاز کان لهي آيو آهي ۽ سڀني کي همت ڏياري انجنيئرن ۽ خلاصين کي لنگر کڻڻ ۽ الا توهار ڪرڻ جو چئي رهيو آهي. لڳي ٿو جهاز اندر عربستان جي مڪي مڪرم ويندڙ حاجين جو به ڪو چڱو تعداد موجود آهي؛
مَ ڪي هيجِ مَ هوجِ، ترسُ مَ، تاڻ جهاز کي،
چئه ڪلمون محمد تي، ته اڳيان اچئي اوج،
سهکيء ڀَتِ، سَٻوجهه، تنهنجي مڪي ڍُڪي مڪڙي!
دل ته چوي ٿي ته ڀٽائيء جي رسالي کي ماخذ بنائي تڏهوڪي سنڌ جي تاريخ لکڻ جي ڪم کي جنبي پئجي، پر ان لاءِ وسيلا کپن ۽ مناسب فورم به، ڇاڪاڻ ته هيل تائين اسان کي تاريخ ترتيب ڏيڻ لاءِ جيڪي فورم ميسر آهن، انهن ۾ موجود مؤرخ مونجهارن جو شڪار هڪ طرف آهن ته ٻئي طرف سندن ديد ڪم نه ٿي ڪري. هر شي اڳيان پئي آهي، ڪم ڪرڻ وارو ڪونهي. ڀٽائيء کي رومانوي، داستان گو يا صوفي شاعر ڪوٺي، ماٺڙي ڪري ويهڻ جرم آهي. هو ته تاريخ نويس آهي، جيڪو هر سرگرميءَ کي ريڪارڊ ڪندو ويو آهي. ائين جيئن هو پاڻ ان ڪم يا سرگرميء جو حصو هجي، هڪ سامونڊي جهاز جي ڪپتان سان ائين سڌو مخاطب ٿي سفر تي اڀارڻ؛
مَ ڪي هيجِ مَ هوجِ، ترس مَ، تــاڻ جهاز کـي،
سهکيء ڀَتِ سٻوجهه، تنهنجي م ڪي ڍُڪي مڪڙي!
چوڻ وارو ان ڌنڌي ڪاروبار ۽ سرگرميءَ ۾ ڪيڏو نه پاڻ involved ۽ موجود آهي. هو واپارين، جهاز رانن، جهازن جي مالڪن انجنيئرن، ننڍن وڏن خلاصين ۽ ويندي ڪامين تائين سڀني سان ٻٽ بيٺو آهي، ڄڻ آهي ئي ان شعبي سان واڳيل.
ڀٽائي اهم بندرگاهن تي رڳو جهاز روانا ئي نه ٿو ڪري پر انهن جي سفر تان واپسيءَ تي سندن آجيان لاءِ به بندرگاهه تي موجود آهي. هيء ڏسو، سامونڊي جهازن جو هڪ ميڙ پڌرو ٿيو آهي ۽ انهن جي آجيان ڪيئن ٿو ڪري هڪ انتظار ڪندڙ خاتون وانگر؛
چمڪيون چوڌار، ڌڄون ڌاڙيچن جون،
ماءِ، سامونڊي آئيا، سهسين ڪري سينگار،
انهين جي پچار، ڪالهونڪر ڪانگ ڪري.
سريراڳ کانپوءِ وري سامونڊي جو جائزو وٺندي به ڀٽائيءَ جي ڪلام ۾ اهڙيون انيڪ ڳالهيون معلوم ٿين ٿيون، جيڪي هوند تاريخ جي ڪتابن ۾ درج ڪجن. مثال طور شري لنڪا، ملائيشيا، جپان، عربستان ويل جهاز، جڏهن سمنڊ جي ماٺار ۾ سفر تي روانا ٿيا هئا ته انهن جي واپسي وري به تڏهن ٿئي ٿي، جڏهن سمنڊ جا چاڙهه ۽ طوفان جهڪا ٿين ٿا ۽ اهو ماٺارجي ٿو. ائين جهاز رانيء جي سوکي ۽ مناسب مند اچڻ سان انهن جهازن جو تڙن تي انتظار ٿو ٿئي. سيپٽمبر- آڪٽوبر جي مهينن ۾ سر نسرجي ويندا آهن ۽ سمونڊ ماٺارجي ويندو آهي. تڏهن جي جهاز نه موٽن ته انتظار ڪندڙ وهون، وڻجارن، خلاصين ۽ ٻيڙياتن جون ونيون ههڙي قسم جي جذبات جو ئي اظهار ڪنديون؛
سَرَ نِسريـا پـانـد، اتر لڳا، آءُ پـرين،
مون تو ڪارڻ ڪانڌ، سهسين سُکائون ڪيون.
اها ڳالهه نوٽ ڪرڻ جوڳي آهي ته ڀٽائي پنهنجي ڪلام ۾ واسطيدار ماحول جي مڙني حقيقتن کي تسبيح جي مڻين وانگر پوئي، اُن شعبي جا تفصيل اِن ريت ترتيب ڏيندو ٿو وڃي جو، انهن کي درجي بدرجي لکندو وڃڻ سان ان شعبي تي ڪتاب لکجي وڃي. مثال طور سيارو سامونڊي جهاز رانيءَ لاءِ نهايت ئي مناسب مند آهي، ڇو ته انهن ٿڌن مهينن ۾ عربي ۽ هندي وڏو سمنڊ سامونڊي قهري طوفانن کان آجا هوندا آهن. ان ڪري جهاز ران جهٽ جهٽ اچي وري سفر تي روانا ٿيندا آهن. هڪ جهاز ران جي وريتيء جي زبان مان اها ڳالهه ڪيئن پڌري ٿئي ٿي؛
لاهيندا ئي ڪن، ڳالهيون هلڻ سنديون،
ڏيندا مون ڏکن، وَههِ وجھندا ڄندڙو.