سُر پورب
اسان شاهه جي شاعري ۾ موجود ماحول ۽ ڪردارن جي جائزي سان گڏ زندگيءَ جي انهن عڪسن تي به بحث ڪندا رهيا آهيون، جيڪي اسان جي اجتماعي يا انفرادي زندگين جا مستقل قدر آهن يا ٻي طرح انساني فطرت جا ناقابل تقسيم آدرش، احساس، سک ۽ ڏک يا تجربن جا فطري ۽ منطقي نتيجا.
اڄ ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجيءَ جو دؤر آهي. سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جيڪا ترقي ڪئي آهي ان ۾ پيغام يا سنيهو پهچائڻ جا وسيلا ايترا ته آسان ٿي چڪا آهن جو، پولار ۾ موجود زندگين يا وٿن بابت تحقيق ڪندڙ انساني اوزار يا Space Shipsان گھڙيءَ ئي ڪائنات ۾ ايندڙ تبديلين بابت اطلاع اسان کي پهچائي ٿا ڏين. پر ان ايڏي جديد اطلاعاتي نظام يا انفرميشن هاءِ وي هوندي، انساني زندگيءَ جا انيڪ اهڙا روپ هزارن سالن کان اڄ تائين اڃا اهڙا آهن، جيڪي هڪجھڙا ۽ بنهه ساڳيا آهن. مثال طور، محبت جو پيغام اي-ميل تي هجي يا مَنَهن تي ويٺل ڪانگ جي ٻوليءَ ۾، مطلب ساڳيوئي نڪرندو، بلڪه اهو وڌيڪ ممڪن آهي ته ڪانگ جو آندل نياپو انساني جذن لاءِ وڌيڪ مؤثر بڻجي ۽ دل کي وڌيڪ ويجھو ڀاسي. ڀٽائي يقينن ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجيءَکان گھڻو، گھڻو اڳي هو، پر اهڙي انساني اُپاءَ جي پهچ ڀٽائي وٽ ممڪن هئي جھڙي ڪمپيوٽر جي ونڊوز معرفت ممڪن آهي؛
ايــڪ قـصر، در لک، ڪوڙين ڪَڻَس ڳڙکيون،
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون.
هڪ محلات، جنهن کي لک دَرَ هجن ۽ ڪروڙِين ڳڙکيون، انهن مان هر پاتل جهاتي ۾ محبوب جي جھلڪ پئي ملي، سو بندوبست اسان جي ڪمپيوٽر ۾ ضرور آهي، پر ڀٽائيءَ اڍائي سئو سال اڳ اهڙي وٿ يا شيءِ جي امڪان کي ڪيئن ممڪن ٻڌايو، سا ڳالهه واقعي حيرت ۾ وجھندڙ آهي.
پيغام رساني يا اطلاع / سنيهو پهچائڻ جو هڪ مستقل ۽ قديم ذريعو ”پکي“ رهيو آهي ۽ ننڍي کنڊ ۾ اهو پکي آهي ڪانءُ. اڄوڪي سڌريل ۽ ترقي يافته دنيا ۾ به، اوهان پنهنجي ڪمپيوٽر تان اٿي، ٻاهر نڪرندؤ ۽ تازي هوا ۾ ساهه کڻندي، مَنَهن تي يا وڻ تي ويٺل ڪانءَ جي ڪان ڪان ٻڌندؤ ته امالڪ زبان مان نڪرندو؛ ڪير ٿو اچي؟ اها آگاهي يا intuition ڪانءَ جي آواز ۾ صدين کان ملندي آئي آهي. شاهه جي سر پورب جو پهريون داستان نياپي جي ان مستقل فطري ذريعي يعني ڪانءَ بابت آهي، جيڪو ڏکڻ-اوڀر ايشيا ۾ سڀني ٻولين ۾ ۽ سماجن ۾ هڪ جھڙو آهي.
هڪ بحث اهو به آهي ته، ڇا ڪانءُ يا ٻيو ڪو پکي ٽپالي ٿي سگھي ٿو؟ بالڪل ٿي سگھي ٿو، جيڪڏهن پاليل هجي ۽ ڪو ٿورڙو پنڌ هجيس. مختلف پکي هن ڪم لاءِ استعمال ته ٿيندا رهيا آهن، البته هروڀرو دنيا انهن تي ڀاڙيندي ڪانه رهي آهي. پکي هڪ پيغام رسائيندڙ جو ڪم شاعر وٽ ته ڪري سگھي ٿو، البته دنيا ان تي مدار ڪانه ٿي رکي سگھي. ها البته اهو انسان جي فطرت ۾آهي ته ڪو پکي لات لنوندو ته ماڻهو ان لات مان پنهنجا مطلب پيو ڪڍندو، جيئن سنڌ ۽ ڀرپاسي وارين ايراضين ۾ ڪانء بابت شاعريءَ ۾ تاثر ملي ٿو.
شاهه جي سر پورب ۾ پهريون داستان ڪانءَ جي ڪارستانين ۽ ان تي مدار رکندڙ محبت ڪندڙن جي جذبن ۽ احساسن جي اپٽار تي مشتمل آهي. سنڌ جو ڪهڙو گھر هوندو جنهن ۾ اڄ به ڪنهن مهل ڪانءُ اچي مُني، مَنَهن، وڻ يا جاءِ تي ويهي لاتيون لنوين ۽ ٻڌندڙ نر يا ناري ساڻس نه ڳالهائي. اهڙن ئي نازڪ ۽ نفيس جذبن کي ڀٽائيء پورب ۾ بيان ڪيو آهي. پورب اوڀر کي چئجي ٿو ۽ سر پورب جي ٻئي حصي ۾ پوربي صوفي فقيرن ۽ سنياسين سان ڀٽائيء جي صحبت ۽ هجت جو ذڪر آهي.
پورب جي پهرئين داستان ۾ ڀٽائيءَ ڪانء کي منو ڊزن نالن سان سڏيو آهي جن ۾ ڪانءُ، ڪانگ، ڪانگل، کنياتو، ڪانگڙو، غراب، زاغ، ڪانگو ۽ ڏائو اچي وڃن ٿا. ڪانءَ جي معرفت نياپن سنيهن جا جيڪي قسم ڀٽائيءَ هن مختصر شعري ڍانچي اندر آندا آهن اهي آهن؛ سنيهو، پارانڀو، کينء، پچار، سُڌ، پيغام، ڪهيو، ڪمايو، لينو، لات، واڪو، وائي، واڌائي، ڪانگِ، چٺي، خط ڪتابت وغيره.
اهو ممڪن ته ڪونهي ته پرڏيهه مان ڪو ڪانءُ نياپو آڻي، پر انتظار ڪڍندڙ ڪردار پرڏيهه مان نياپي جو ڪانءَ کان به منتظر آهي؛
مٿي لام لطيف چئي، پارانڀان پچار،
ڦيرِمَ فضيلت تون، جا ڪُرَ اوهان جي ڪار،
جي ڏٺئي ۾ ڏيسار، سي اڏامي آڻ تون.
اجھي پرينءَ جي خبرن سان گڏ ڪانءَ سڄي ساڻيهه جون خبرون آنديون آهن؛
آءُ ڪانگا وڻ ويهه، سُڌيون ڏي ساڻيهه جون،
ڪِي چڱا ڀلا سپرين، ڪِي سُکِ وسي ساڻيهه؟
پرين لئه پرڏيهه، مون تان گھڻو نهاريو!
ڪانء سان لڳاء جو هيءُ انداز ڏسو؛
ڪَرُ کنيو ڪانگ لنئين، مُنيء تي مضبوط،
آڻيو ڏئـي آتـڻ ۾، سنيها ثـابوت،
ڪانگل اٿئون قوت، پيغام تن پرين جا.
مٿان مَنَهن منهنجي، ڪنهن اُڏايو ڪانءُ،
ڳـنـهـي آيـو ڳـالهـڙي، سنـدي سُپيريانءُ،
جيڏيون جاڙڪيائون، سُئم هوند سنيهڙو؟!
ٽاريء تي ٽلي، قريبن جو ڪانگڙو،
کڻيو کنياتو خبرون، کيرون ڏيو کِلي،
لائي جنهن لالڻ سان، منهنجي بات بلي،
سو ور چشمن تي چلي، جو درٻاري دوس جو.
اهو ته اکين تي پير ڏيڻ وارو ڪانءُ هو. پر لالچ ۾ ورتل پيٽي ڪانءُ به ڀٽائي جي پورب ۾ موجود آهي؛
سـو ڪانگ ۾ قاصد ڪر، جو سدا ڍونڍي ڍونڍ کي،
ڪِ ڪندو پنهنجي پيٽ جي، ڪِ ويندو دوسن در،
جنهن جي ٻوليا ئي ”ٻر ٻر“، سو نياپا نيئي رهيو!
ڀٽائي سنڌ کان ٻاهر سفر تي نه ويو هو، البته سندس ملاقاتون جن صوفين سان ٿيون، سي ڪن پنجٽيهه سوفي مسلڪن جا ماڻهو هئا. انهن ۾ به وڏو تعداد پوربي يعني اڀرندي طرف راغب صوفين جو هو جيڪي سنڌ ۾ ڀٽائيء جي دور ۾ گھڻو ايندا ۽ ڦرندا رهندا هئا. پورب جي صوفين، سامين ۽ سنياسين جو ذڪر ڀٽ ڌڻيء سر پورب کان علاوه ٻين سرن ۾ به ڪيو آهي، پر پوربي سنياسي فقيرن جو مزاج پورب جي شعرن ۾ به پڌرو آهي، اهي سک نه ٿا طلبين ۽ بک ڏک تي رهڻ پسند ڪن ٿا؛
تـن اکين اتان سُک، کلـندي کڻـن جي،
پرين پاٻـــوهڻ سـان، ڏُور ڪيا سڀ ڏک،
ماڻهن ليکي بک، سامي سور سنها ڪيا.
پوربي اڌ راتي مسافر آهن جيڪي پرڀات جو لڀن ئي ڪونه ٿا؛
پوربيا پورب ويا، آسڻ آڌيءَ رات،
سُيم نه سنياسين جون، پچارون پرڀات،
ڪا جا جوڳيِءَ ذات، مٽ نه معزورن جا.
ڀٽائيءَ پورب جي بيتن ۾ هندي / اردو لفظ ۽ جملا به استعمال ڪيا آهن؛
پـــوربـــيا پوري ويا، آسڻ اڄ صبوح،
خستوري خوشبوء، آهي، آديسي گيا.
پورب پورب تب ڪرون، جب هينئڙي آون پور،
سڪندي کي سڄڻين، نِڪُون لايون نور،
ماريس انهي سُور، جيئن ساڄن سُڄي، نه ملي