ٽوڪيو ۽ بئنڪاڪ جي هوٽلن ۾ رهندڙ اديب
هونئن يارو! هڪ ڳالهه آهي هوٽل ۾ رهڻ سان واقعي لکڻ ۾ تيزي اچيو وڃي..... دماغ ۾ ائين خيال اچن ٿا جيئن مينهن جو وسڪارو، هوٽل ۾ رهڻ سان ماڻهو relax موڊ ۾ رهي ٿو. مون به هوٽلن ۾ رهڻ وارن ڏينهن ۾ تمام گهڻو لکيو هوندو.... پر اها رهائش ٻي جي خرچ تي ٿي هجي ڇو جو پنهنجو پئسو خرچ ڪري رهڻ ۾ سور ٿو رهي.... ٻئي جي خرچ تي ڀلي ٿري اسٽار هجي يا فور اسٽار..... مون لاءِ وڏي عياشي رهي آهي. ٻاهر ڀلي آفريڪي ملڪن جي گرمي هجي يا يورپي ملڪن جي سخت سردي، سنگاپور ۽ ملائيشيا جي بارش هجي يا ٿائلينڊ ۽ ويٽنام وارو حبس.... پر هوٽل جي ڪمري ۾ هر وقت خوشگوار ۽ خوشبوءِ وارو ماحول...... خاموشي ۽ ڪمري ۾ جنهن وقت دل چوي خذمتگار چانهه بسڪٽ يا گرم گرم ڪافي پهچايو وڃي. ان ڪري جڏهن به هوٽل ۾ رهڻ جو موقعو مليو ٿي - جهاز تي ڳري مرمت ڪري، سيمينار اٽينڊ ڪرڻ ڪري يا ڪٿي ليڪچر ڏيڻ جي سلسلي ۾ وڃڻ ٿيندو هو ته خوشي ٿيندي هئي جو اهڙن موقعن تي هوٽل ۾ رهڻ جو بندوبست ميزبان طرفان ڪيو ويندو هو. ملاڪا ۾ ڏهه سال کن پڙهائڻ دوران هر ٻي ٽي مهيني هفتي ڏيڍ لاءِ مون کي مئرين انجنيئرنگ جا ليڪچر ڏيڻ لاءِ اپوح، پينانگ، جوهور بارو ۽ سنگاپور موڪليندا هئا. موڪلڻ لاءِ ته هو ٻين به جهازن جي چيف انجنيئرن کي چوندا هئا جيڪي ملاڪا شهر جي مئرين اڪيڊمي ۾ مون سان گڏ پروفيسر هئا. پر ڪوبه راضي نه ٿيندو هو ته گهر ڇڏي ٻي شهر ۾ وڃجي جو انهن ليڪچرن جي بدلي مليل پئسي مان ٻه حصا اسان جو ادارو کڻندو هو، هڪ حصو اسان کي ملندو هو. اداري جو اهو ئي چوڻ هوندو هو ته اسان کي پگهار به ته ملي ٿو. سو جهڙو ملاڪا پڙهائڻ تهڙو ٻئي شهر ۾. پر آئون بيحد خوش ٿيندو هوس ته مفت ۾ هوٽل ۾ رهائش، کاڌو پيتو ۽ باءِ ايئر وڃڻ جو ڀاڙو جيڪو ڪار ۾ وڃڻ ڪري ڪافي بچيو ٿي ۽ مون رستي تان ٻيا شهر، ڳوٺ، جهنگل ۽ نظارا Enjoy ڪيا ٿي. صبح جا ٻه اڍائي ڪلاڪ ليڪچر ڏئي باقي ڪلاڪ هوٽل جي ڪمري ۾ ننڊون ڪيون ٿي يا مضمون لکيا ٿي يا وري ان شهر ۾ تاريخي جايون ڏٺيون ٿي يا ماڻهن جا انٽرويو ورتا ٿي.
ڳالهه اها آهي ته اسان وٽ ايڏا ته اعليٰ پئماني جا اديب ۽ شاعر آهن جو انهن کي اهڙو ماحول ملي ته الائي ڇا ڇا لکن ۽ ڪيترو لکن. پر اسان جي اديبن جي ڪتاب جون هڪ هزار ڪاپيون به نٿيون هلن .... سرڪاري لئبريريون ئي نٿيون خريد ڪن. اهي ته يورپ، آمريڪا، جپان جا ليکڪ آهن جن جا ڏهه ڏهه لک ڪتاب وڪرو ٿين ٿا، ترجمو ٿين ٿا. اهي اديب ڀلي هفتن جا هفتا يا مهينا هوٽل ۾ رهي لکن.
بهرحال ڪنهن هوٽل ۾ رهڻ ۾ ته مون enjoy ڪيو ٿي پر انهن هوٽلن وٽان لنگهندي به آئون هڪ نئين دنيا ۾ گم ٿي ويس ٿي جن ۾ اهي اديب رهي چڪا جن جا ناول يا افسانا مون ڪاليج جي ڏينهن ۾ يا جهاز هلائڻ دوران سمنڊ تي وڏي چاهه سان پڙهيا.
ٽوڪيو جي امپيريل هوٽل وٽان لنگهندي ته کڻي سوڪارنو ۽ سندس جپاني زال رتنا ديوي ٿي ياد آئي جن جو واسطو سياست سان هو پر ان سان گڏ اسان لاءِ هڪ ٻي اهم شخصيت مشيما يوڪيو رهيو آهي جيڪو منهنجو فئوريٽ جپاني ليکڪ آهي. مشيما يوڪيو ٽوڪيو ۾ 1925ع ۾ ڄائو ۽ 45 سالن جي ڄمار ۾ 1970ع ۾ پنهنجو پيٽ چيري ”هاراڪِري“ (روايتي خودڪشي) ڪئي. مشيما جا ڪيترائي ڪتاب آهن جيڪي انگريزي ۽ ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن.... خاص ڪري هي ٻه چار ته پڙهڻ وٽان آهن:
The Sailor who fell from grace with the sea
Confessions of a mask
Forbidden Colours
The sound of waves
وغيره. خودڪشي ڪرڻ کان اڳ وارا ٻه ٽي ناول هن ٽوڪيو جي هن امپيريل هوٽل ۾ رهي لکيا، جيئن ته
Runaway Horses
The Temple of Dawn
The Decay of the Angle.
ٽوڪيو جي گولف ڪلب ريسٽورنٽ وٽان لنگهندي مون کي جپاني ٻوليءَ جي ليکڪا يوشيموتو ياد ايندي آهي. هن جو نالو ته ماهوڪو (Mahoko Yoshimoto) آهي پر پاڻ کي بنانا (Banana) سڏائي ٿي ۽ اهو ئي سندس ادبي نالو آهي. 1964 ۾ ٽوڪيو ۾ ڄائي. سندس پيءُ تاڪا اڪي يوشيموتو به جپانيءَ جو مشهور شاعر ۽ نقاد آهي. ماهوڪو (بنانا) جي ڀيڻ هارونو يواِڪو (Haruno Yoiko) جپان جي ڄاتل سڃاتل ڪارٽونسٽ مڃي وڃي ٿي. ماهوڪو (بنانا) ٽوڪيو جي نهان يونيورسٽي مان گريجوئيٽ ڪيو. سندس ميجر سبجيڪٽ لٽريچر هو. پاڻ مٿي بيان ڪيل گولف ڪلب ريسٽورنٽ ۾ ويٽريس (خذمتگار) جي حيثيت ۾ ڪم ڪيو ۽ انهن ڏينهن (1987) کان لکڻ شروع ڪيو. ادب جي شاگردن کي 1988ع ۾ لکيل سندس پهريون ڪتاب ضرور پڙهڻ کپي جنهن جون جپان ۾ 60 ايڊيشنون ڇپجي چڪيون آهن ۽ ڪيترين ئي زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي. انگريزيءَ ۾ اهو Kitchen جي نالي سان ملي ٿو. ماهوڪو جي ڪتابن ۾ 12 ناول ۽ 7 مضمونن جا مجموعا آهن. انهن سڀني جون چون ٿا ته 60 لک ڪاپيون وڪرو ٿي چڪيون آهن. کيس ڪيترائي ايوارڊ ملي چڪا آهن. سندس لاءِ اهو ئي وڏو ايوارڊ آهي جو اسان جهڙا ڌاريان سندس لکڻين کي شوق سان پڙهن ٿا.
هونئن ان نالي واري هڪ هوٽل “اورينٽل” بئنڪاڪ ۾ به آهي. 400 کن ڪمرن جي هيءَ آڳاٽي ۽ تاريخي هوٽل بئنڪاڪ شهر مان لنگهندڙ چائو فرايا درياءَ جي ڪناري تي 1876 ۾ ٺهي ۽ اڄ تائين هن هوٽل ۾ نه فقط دنيا جا ڪيترائي اديب، شاعر ۽ ناول نويس رهي چڪا آهن پر انهن جي نالي تي هن هوٽل جا ڪمرا آهن. هن هوٽل وٽان لنگهندي مون کي ڪاليج جي لائبريريءَ جي ڪٻٽن جا انگريزي ناولن جا خانا ياد ايندا آهن: جوزف ڪونارڊ، سمرسٽ ماهام، نوئل ڪو وارڊ، جيمس مچنر، گرهام گريني، گور ويدال، نارمن ميلر، جم ٿامپسن، باربرا ڪارٽلنڊ، ولبر سمٿ..... ڪهڙا نالا کڻي ڪهڙا کڻجن...... اهي سڀ اديب ۽ شاعر گذريل ڏيڍ سئو سالن مان ڪنهن دور ۾ هن تاريخي هوٽل ۾ رهي ويا آهن. خبر ناهي انگريزن يا سنڌي جي ڪنهن امير، وڏيري، جاگيردار سنڌو نديءَ جي ڪناري تي ڪا هوٽل ڇو نه ٺهرائي! جيتوڻيڪ ڪيترائي انگريز، پورچوگالي، عرب، ايراني، ازبڪ، افغاني ٽوئرسٽ سنڌ ۾ ايندا رهيا. اهي هن قسم جي هوٽل ۾ رهي دريءَ مان سنڌو نديءَ جو به نظارو ڪن ها ته ڪو ڪتاب به لکن ها.....
بئنڪاڪ جي هن هوٽل جي خاص ڪمرن تي رکيل نالن مان اها ته خبر پئجي وڃي ٿي ته دنيا جو ڪهڙو مشهور اديب هن هوٽل ۾ گهڻو رهيو پر اها نٿي پوي ته هو ڪهڙي دور ۾ رهيو. 1960 ۽ 70 واري ڏهاڪي ۾ جهاز هلائڻ دوران سمنڊ تي يا يورپ جي ريل گاڏين ۾ جنهن جا سڀ کان گهڻا ناول پڙهڻ ۾ آيا ٿي اها مائي باربرا ڪارٽلنڊ هئي. بقول اسان جي هڪ جهاز ران ساٿي ڪئپٽن مظهر زيديءَ جي ”باربرا جي ناولن ۾ ڪا نواڻ ناهي.... هر هڪ ۾ ساڳي رومانيت آهي.” پر نوجوانن کي هن جا ناول بيحد وڻيا ٿي.... ۽ ائين ٿي لڳو ڄڻ کٽڻ جا ئي ناهن. انگلينڊ مان ڏهه کن ناول وٺبا هئا..... ائٽلانٽڪ سمنڊ ڪراس ڪري نيويارڪ، نيوجرسي يا نيو اورلينس پهچبو هو ته دڪانن تي سندس ڏهه ٻيا ناول رکيا هوندا هئا. هن مائيءَ وڏي عمر ماڻي - اسان جي ابراهيم جويي، سوڀو گيانچنداڻي ۽ خوشونت سنگهه وانگر هڪ سئو کن سال 1901ع ۾ ڄائي ۽ سن 2000ع ۾ وفات ڪيائين ۽ ڇا ته لکيائين.... لڳي ٿو هوءَ ڏينهن رات فقط لکندي رهي.... 723 ناول لکيائين جيڪي 38 ٻولين ۾ ترجمو ٿيا آهن. چون ٿا ته هن جي ڪتابن جون 750 ملين ڪاپيون وڪرو ٿي چڪيون آهن .... ڪي ته انهن جو تعداد ٻه بلين چون ٿا. پر چون ٿا ته مائيءَ جيترو پئسو ڪمايو خيرات به ايڏي وڏي دل سان ڪيائين.
اهڙي طرح اسان جي ڪاليج جي ڏينهن جو فئوريٽ ليکڪ گرهام گريني آهي جيڪو پڻ چائو فاريا درياهه جي ڪناري تي بئنڪاڪ جي هن هوٽل اورينٽل ۾ خبر ناهي ڪيترا دفعا رهي ويو. گرهام گرينيءَ 25 کن ناول لکيا جن مان چار پنج تمام مشهور آهن ۽ ٿي سگهي ٿو ته اردوءَ ۾ به ترجمو ٿيا هجن..... جيئن ته
The Confidential Agent
The Quiet American
Our Man in Havana
The Human Factor.
بئنڪاڪ جي هن هوٽل اورينٽل (سڄو نالو منڊارن اورينٽل) ۾ يورپ ۽ آمريڪن ليکڪن سان گڏ هڪ هتي جي ٿائي ليکڪ خئيڪ رت پراموت (Kukrit Pramoj) جو به نالو اچي ٿو جنهن جي نالي پڻ هوٽل جو هڪ سُوٽ (خاص ڪمرو) آهي. “خئيڪ رت پراموت” ٿائلينڊ جو ڪو عام ماڻهو ناهي. خئيڪ رت (Kukrit) 1911ع ۾ بئنڪاڪ ۾ ڄائو ۽ 1995ع ۾ وفات ڪيائين. پاڻ ٿائلينڊ جو مشهور سياستدان ۽ اسڪالر ٿي گذريو آهي. پاڻ ٻه سال (74-1973ع) ٿائلينڊ جي اسيمبليءَ جو اسپيڪر ٿي رهيو ۽ ٻه سال (76-1975ع) ٿائلينڊ جو وزيراعظم (تيرهون) ٿي رهيو. ٿائلينڊ جي چڪري گهراڻي جي ٻئي بادشاهه راما ٻئين جو پڙپوٽو هجڻ ڪري هن جو واسطو شاهي خاندان سان هو....... ڇا ته پڙهيل ڳڙهيل ۽ قابل ماڻهو هو. آئون ملائيشيا توڙي ٿائلينڊ جهڙن ملڪن جي حاڪمن، بادشاهن، سلطانن، وزيرن، سياستدانن جو، جتي موقعو لڳي ٿو اتي انهن جي زندگي جو مختصر احوال ان ڪري لکان ٿو ته جيئن اسان جي ماڻهن کي Idea ٿئي ته هو پنهنجي ملڪ جا وڏيرا، جاگيردار، شاهه، سلطان هجڻ جي باوجود هنن پاڻ ۽ پنهنجي اولاد کي ڪيڏي تعليم ۽ تربيت ڏئي قابل بڻايو ۽ اسان وٽ اڄ جي دور ۾ به اهو ضد پيو ڪيو وڃي ته اسيمبليءَ جي ميمبر لاءِ بي اي جهڙي بنيادي ڊگري به ضروري نه هجڻ کپي. اسان جي ڪاليج جي ڏينهن جو هڪ مشهورل ناول The Ugly American آهي. جيڪو اڄ به تمام مشهور آهي ۽ اسان جي ادب ۽ سياست جي شاگردن کي ضرور پڙهڻ کپي. ان ناول تي بعد ۾ فلم به ٺهي جيڪا پڻ بيحد پسند ڪئي وئي جنهن ۾ هيرو مارلن برانڊو ٿيو هو. ڪتاب 1958ع ۾ ڇپيو هو. اسان 1961 ۾ فرسٽ ييئر ۾ هئاسين ته پڙهيو هئوسين. فلم 1963ع ۾ ٺهي. ان ۾ “سرخان” نالي هڪ خيالي ملڪ جي سياست جي ڪهاڻي آهي. فلم ۾ اسان جو مٿيون ٿائي ليکڪ ۽ ٿائلينڊ جو وزيراعظم خئيڪ رت وزيراعظم ٿيو آهي. خئيڪ رت پنهنجي ملڪ ۾ توڙي اوسي پاسي جي دنيا ۾ ٿائي وزيراعظم کان وڌيڪ ادب جي حيثيت سان وڌيڪ ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو. هن پنهنجي مادري ٻولي ٿائيءَ ۾ ته تمام گهڻو لکيو پر انگريزيءَ ۾ پڻ. سندس ڪيترائي ٿائي ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيل آهن. مون به جهاز تي نوڪري دوران پڙهيا. ان کان اڳ اهڙن ڪتابن جي خبر هجي ها ته ڪاليج ۾ ملندڙ موڪلن ۾ پڙهجن ها. بهرحال منهنجي اڄ جي نوجوانن کي اهائي نصيحت آهي ته ڪاليج ۽ يونيورسٽي وارن ڏينهن ۾ ڪچهرين ۾ وقت وڃائڻ بدران گهڻي کان گهڻا ڪتاب پڙهن جن جو هڳاءُ ۽ سڳنڌ سندن دماغ ۾ سڄي زندگي رهندو.
خئيڪ رت پنهنجي اخبار Siam Rat نالي پڻ ڪڍندو هو جنهن ۾ سندس مشهور ناول Four Reigns پهرين قسطن ۾ ڇپبو رهيو. هي ناول فور رائينس (چار حڪومتون) مائي پلوئي (Mae Ploi) نالي هڪ نوجوان ڇوڪريءَ جي ڪهاڻي آهي جيڪا ٿائلينڊ جي چڪري گهراڻي جي پنجين بادشاهه، راما پنجين چُولا لانگڪارن (1910ع -1853ع) جي حڪومت ۾ وڏي ٿي. هوءَ هن جي هڪ شهزادي وٽ خذمتگار هئي. هي ٿائي ليکڪ خئيڪ هن ڇوڪريءَ جي راما ڇهين (شهنشاهه مونگڪت) جي دور حڪومت ۾ شادي ٿيڻ بعد ويهين صديءَ جي وچ جي ڪهاڻي ٿو ٻڌائي. پر اها ڪهاڻي هن ڇوڪريءَ جي واتان ٻڌائي ٿو ته هن جي اکين اڳيان چڪري گهراڻي جي چئن بادشاهن جي حڪومت ۽ 1932ع وارو انقلاب ڪيئن رهيو. خئيڪ رت (kukrit) جو اهو ناول هن ٿائي ٻوليءَ ۾ لکيو هو جيڪو بعد ۾ انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو ويو. سندس ٻين ٿائي ناولن مان ٻه ٻيا به انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيل آهن ۽ هيڏانهن ڏکڻ اوڀر ايشيا جي ملڪن ۾ عام ملن ٿا: هڪ Many Lives ۽ ٻيو Red Bamboo ان کان علاوه خئيڪ رت جيڪي انگريزيءَ ۾ انٽرويو ڏنا آهن يا مضمون لکيا آهن، انهن جو مجموعو هن نالي سان آهي: M.R. Kukrit Pramoj- His Wit & Wisdom باقي ٿائي ٻوليءَ ۾ خئيڪ رت تمام گهڻو گهڻو لکيو آهي. انهن ۾ هن جن خاص سبجيڪٽن تي لکيو آهي اهي آهن: سياست، ٿائي تاريخ، ڏکڻ اوڀر ايشيا جي تاريخ، يهودين جي تاريخ، هاٿين بابت ۽ سندس ڪتن لاءِ پيار بابت.