ڪيوٽو جو سونو مندر ڏسڻ بنا رهي نه سگهيس....
ڪيوٽو شهر بندرگاهه نه آهي جو اسان جو جهاز ڪيوٽو ۾ اچي لنگر انداز ٿئي. ڪيوٽو جي ويجهو ڪوبي Kobe ۽ اوساڪا بندرگاهه آهن جن ۾ اسان جو هر جهاز هر دفعي آيو ٿي ۽ آئون هن مندر کي ڏسڻ لاءِ اوساڪا ۾ پهرين دفعي پهچڻ تي ئي آيو هوس. ان لاءِ نه ته هن مندر جي مون سونهن ٻڌي هئي! آئون هن مندر جي سونهن خاطر نه پر ادبي رشتي ڪري سندس ديدار ڪرڻ آيو هوس. انهن ڏينهن ۾ اوساڪا کان ڪيوٽو تائين سنڪانسين (بليٽ ٽرين) شايد ڪا نه ٿي هلي. يا ٿي سگهي ٿو هلندي هجي پر منهنجي جهاز تي اڃان گهٽ پگهار واري نوڪري هجڻ ڪري (هيءَ 1973ع ڌاري جي ڳالهه آهي) مون بليٽ ٽرين ۾ افورڊ نٿي ڪيو جيڪا ”شِن اوساڪا“ کان ”ڪيوٽو“ 15 منٽن ۾ ٿي پهچايو ۽ هونئن به منهنجي لاءِ جلدي پهچڻ ضروري نه هو سو مون لاءِ ٽرين بدران بس ۾ بهتر هو جيڪا شهرن جي ٽرئفڪ جئم مان آهستي آهستي هلي اڄ به ڪلاڪ ۾ ٿي پهچائي.
جپان اچڻ کان اڳ ڪيوٽو جي هن گولڊن ٽيمپل (ڪِنڪاڪُو- جِي) بابت مون ڪو ڪنهن گائيڊ بڪ ۾ نه پڙهيو هو پر ناروي جي هڪ ننڍڙي بندرگاهه (شايد ٽرنڊهام) ۾ هوس ته پڙهيو هوم. سياري جي موسم هئي ۽ اسان اتر قطب واري ملڪ ناروي جي بيحد اتراهين بندرگاهه ۾ هئاسين جتي نه جهاز ۾ سڪون ٿي آيو نه ٻاهر نڪرڻ ۾ مزو. سخت سيءُ هڪ طرف ٿي ڏڪايو ته ٻئي طرف مسلسل اونداهه ٿي منجهايو جو ڏينهن ڪو چئن ڪلاڪن جو ٿيو ٿي. پرهه ڦٽي ۽ شام جي روشني سميت باقي 20 ڪلاڪ کن اونداهه ئي اونداهه ٿي ٿي. يورپي جهازرانن جو سڄو زور بندرگاهه جي ڀرسان ٺهيل پبن (مئخانن) تي هو. ٻي ڪا وندر جي شيءِ نه هئي. سخت سيءَ ڪري پارڪ به هئڊا هئڊا هئا ۽ وڻ بنا پنن جي. اتي جو هڪ لطيفو ياد ٿو اچيم ته هڪ انگريز هن بندرگاهه کي گار ڏيندي مقامي ماڻهوءَ کان پڇيو ته هتي ڪا نائيٽ لائيف ڪانهي ڇا؟ مقامي ماڻهن جن گهڻو ڪري پنهنجي ٻولي نارويجن ٿي ڳالهائي تنهن نائيٽ لائيف مان خبر ناهي ڇا سمجهيو، انگريز کي جواب ڏنو ته “ها سائين هڪ هئي جيڪا اڄ ڪلهه اوسلو ويل آهي. ٻن ٽن ڏينهن بعد اچي ويندي.”
مون سُک جو ساهه کنيو جڏهن ٻئي ڏينهن مون کي هڪ ننڍڙي لائبريري نظر اچي وئي. ڏاڍي خوشي ٿي ته جهاز جي ڪئبن ۾ هيٽر ٻاري سڄو وقت ناول پڙهڻ سان هن بندرگاهه جا ڏينهن گذارڻ آسان ٿي پوندا. پر افسوس جو هن سڄي لائبريريءَ ۾ فقط نارويجن ۽ سئيڊش ڪتاب هئا، جيڪي ٻئي ملڪ (ناروي ۽ سئيڊن) نه فقط پاڙيسري آهن پر سندن ٻولي به تقريبن ايترو ملي ٿي جيتري ملائيشيا ۽ انڊونيشيا وارن جي! منهنجي هٿين خالي موٽڻ تي لائبريرين سبب پڇيو ۽ منهنجي مدد ڪرڻ لاءِ هن چيو ته رات جيڪو ڊئنمارڪ جو جهاز هن بندرگاهه مان لنگر کڻي ويو آهي ان جو هڪ خلاصي ٻه ڪتاب ڇڏي ويو آهي ته هو ڪنهن ٻي ٻوليءَ جا آهن جيڪا هنن جي جهاز تي ڪو نٿو پڙهي. مون ڏٺو ته ٻئي انگريزيءَ جا هئا ۽ جهاز تي کڻي آيس. ٻئي ڏينهن ڊيوٽيءَ بعد انهن ڪتابن کي کوليم ته ٻئي هڪ جپاني ليکڪ يوڪيو مشيما جا هئا جيڪي انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيل هئا. روسي، جرمن، فرينچ ليکڪن جا ترجما ته پڙهيا هئا پر هي پهريون دفعو هو جو ڪنهن جپاني ليکڪ جا ترجما ڏسي رهيو هوس. ان ڏينهن تائين مون کي اها ته خبر هئي ته جپاني اليڪٽرونڪ جون شيون ٺاهڻ جا ماهر آهن پر ان حقيقت کان اڻ واقف هوس ته جپاني ادب، شعر ۽ شاعريءَ سان به دلچسپي رکن ٿا. ٻيو ڪو بندرگاهه هجي ها ته آئون اهي ڪتاب هرگز نه پڙهان ها ۽ نه مون کي جپاني ادب جي ڄاڻ ٿئي ها. ڇو جو ههڙي حالت ۾ به آئون ٻه ڏينهن ٻيا به لنوائيندو رهيس. آخر مجبور ٿي پڙهڻ شروع ڪيم ته دنگ رهجي ويس ۽ سوچيم ته آئندي ته پهرين ترجيح هميشه جپاني ترجمن کي ڏيندس. ٻئي ناول جپاني ليکڪ مشيما يوڪيو جا هئا. هڪ جو انگريزي نالو هو:
The Sailor who fell from grace with the sea جيڪو 1965ع ۾ انگريز ليکڪ جان ناٿن جپاني ناول Gogo No Eiko تان ترجمو ڪيو هو. سمنڊ (Sea) ۽ خلاصي/ ناکئي (Sailor) جا لفظ ڏسي پهرين اهو ناول پڙهڻ شروع ڪيم. هڪ بيواهه جپاني عورت فوساڪو (Fusako) پنهنجي يارهن ٻارهن سالن جي پٽ نوبورو (Noboru) سان گڏ يوڪوهاما بندرگاهه ۾ بيٺل هڪ جهاز تي گهمڻ اچي ٿي جتي هن جي ملاقات ان وقت ڊيڪ تي موجود ”ريوجي“ نالي جهاز جي سيڪنڊ آفيسر سان ٿئي ٿي. ٻنهي جي ڳالهين ڳالهين ۾ سٺي دوستي ٿي وڃي ٿي. نوجوان عورت فوساڪو جهاز جي هن آفيسر کي پنهنجي گهر پڻ گهرائي ٿي ۽ جيستائين جهاز يوڪوهاما ۾ ٻڌل رهي ٿو هو هڪ ٻئي وٽ ايندا رهن ٿا. ايتري قدر جو جهاز جو آفيسر ريوجي (Ryoji) موڪل واري رات فوساڪو سان گڏ هن جي ڪمري ۾ گذاري ٿو ۽ سندن ويجهڙائي وارا تعلقات فوساڪو جو پٽ نوبورو ڀت ۾ ٺهيل هڪ سوراخ ذريعي ڏسندو رهي ٿو.
جهاز جي لنگر کڻڻ (بندرگاه ڇڏڻ) بعد ريوجي ۽ فوساڪو هڪ ٻئي کي پيار محبت جا خط لکندا رهن ٿا ۽ ٻن ٽن مهينن بعد جهاز جڏهن وري يوڪوهاما ۾ اچي ٿو ته ريوجي فوساڪو سان شادي ڪري ٿو. فوساڪو کي يوڪوهاما ۾ مغربي ڪپڙن جو دڪان آهي ۽ سندس ڪاروبار سٺو هلي رهيو آهي. هيءَ ٻي جنگ عظيم کان پوءِ وارن ڏينهن جي ڳالهه آهي جڏهن آمريڪين جو جپان تي تسلط هو ۽ مقامي ماڻهو (جپاني) مغرب جي ثقافت، ڪلچر، کاڌن پيتن، راڳن ۽ موسيقيءَ مان متاثر ٿي رهيا هئا. ريوجي جي سامونڊي نوڪري، جهاز ۽ سمنڊ مان فوساڪو جو پٽ نوبورو بيحد متاثر هو ۽ هن ريوجي کي هيرو تصور ڪيو ٿي. فوساڪو پنهنجي هن نئين مڙس ريوجي کي سمنڊ تي ڀٽڪڻ بدران ساڻس گڏ ڪناري تي رهي ڪاروبار ۾ حصو وٺڻ جي صلاح ڏني ۽ ريوجيءَ جهاز ڇڏي ڏنو. نوبورو جنهن جي سنگت خراب ڇوڪرن سان وڌي وئي هئي اهو انهن جي ڀڙڪائڻ تي پنهنجي ماءُ جي مڙس ريوجيءَ سان سخت نفرت ڪرڻ لڳي ٿو ۽ آخر ۾ انهن ڇوڪرن جي هڪ ليڊر جيڪو چيف سڏجي ٿو ان جي پلاننگ سان ريوجي کي نشي واري چانهه پيئاري پاڻ ماري ٿو. يا شايد دوستن جي مدد سان هن جو قتل ڪري ٿو..... سڄي ڪهاڻي چڱيءَ طرح ياد نه اٿم جو ان کي پڙهئي هن وقت 45 سال اچي ٿيا آهن. پر ايترو ياد اٿم ته جيئن شاهه لطيف ٻيڙي وارن ۽ انهن جي زالن جي احساسن، سوچن، انتظار جي Feelings جي عڪاسي سر سامونڊي ۾ ڪئي آهي تيئن مشيما يوڪيو جهاز جي سيڪنڊ آفيسر ريوجيءَ جي ڪئي آهي. مون کي هميشه ان ڳالهه جي حيرت ٿيندي رهي آهي ته شاهه لطيف وانگر مشيما جهاز تي Sail ڪرڻ بنا، اهو سڀ ڪجهه ڪيئن محسوس ڪري لکيو آهي. سيڪنڊ آفيسر ريوجي جي گفتگو، سوچ ۽ سمنڊ تان فوساڪو کي لکيل خط پڙهي دماغ چڪرائجي وڃي ٿو. هن وقت ان ناول جي ڪاسٽ مون کي ياد ناهي پر ان ناول جي تازگي اڄ به محسوس ڪريان ٿو ۽ ڪيترا سال جپان جي ڪنهن بندرگاهه، خاص ڪري يوڪوهاما ۾، اسان جي جهاز گهمڻ لاءِ ايندڙ پبلڪ ۾ ڪا اڪيلي عورت ٻار سان گڏ ايندي هئي ته مون کي ان جي شڪل ۾ مشيما يوڪيو جا هن ناول جا ڪردار فوساڪو ۽ نوبورو نظر ايندا هئا ۽ لڳندو هو ته اجهو ٿو اسان جي جهاز جو سيڪنڊ آفيسر ريوجي جي شڪل ۾ نموندار ٿي هنن کي ڀليڪار ڪري. انهن ڏينهن ۾ يعني 1960ع ۽ 70ع واري ڏهاڪي تائين دهشتگردي نه هئي ۽ ويندي ڪراچيءَ جو بندرگاهه عام ماڻهن لاءِ کليل هوندو هو. شهري نه فقط بندرگاهه ۾ پر ان ۾ بيٺل پنهنجي ۽ پروان ملڪن جي جهازن تي چڙهي گهمندا رهيا ٿي. يوڪوهاما ۾ ته تمام گهڻا ماڻهو آيا ٿي جو اتي جو بندرگاهه اتي جي مشهور پارڪ ياماشيتا جي بلڪل ڀر ۾ آهي ۽ پارڪ ۾ ايندڙ ماڻهو جهازن جو به چڪر هڻندا رهيا ٿي ۽ انهن مان ڪن سان اسان جهاز جي آفيسرن دوستيون به ڪيون ٿي ته ماني ٽڪي به کارائي ٿي.
بهرحال مشيما يوڪيو جي هن ناول “گوگو نو ايڪو” (The Sailor who fell from grace with the sea) تي 1976ع ۾ فلم به ٺهي هئي جنهن ۾ ڪرسٽوفرسن ۽ ساراهه مائلس ائڪٽنگ ڪئي آهي. مشيما جو هي ۽ ٻيا ڪيترا ناول ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن پر آئون نٿو سمجهان ته سندس ڪو ناول اردو يا سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيو هجي. ترجمي جي شوقينن لاءِ مشيما ۽ ٻين ڪيترن جپاني ليکڪن جا دلچسپ ناول آهن جيڪي نيٽ تي ۽ ڪراچيءَ جي جپاني قونصل خاني ۾ موجود آهن. مشيما يوڪيو 1925ع ۾ ٽوڪيو جي علائقي شنجوڪو ۾ ڄائو ۽ 45 ورهين جي ڄمار ۾ اتي ٽوڪيو ۾ ئي هاراڪري (ڇري سان پنهنجو پيٽ چيري) خودڪشي ڪئي. پاڻ يونيورسٽي آف ٽوڪيو مان تعليم حاصل ڪئي هئائين.
ناروي جي بندرگاهه ۾ مون کي جيڪو ٻيو جپاني ناول مليو هو اهو ڪيوٽو جي هن مندر “ڪنڪاڪوجي” بابت هو، جنهن کي ڏسڻ لاءِ جيئن ئي منهنجو جهاز اوساڪا ۾ لنگر انداز ٿيو ته بس ذريعي ڪيوٽو هليو آيو هوس. مون کي هن جي ڏسڻ جي ايتري ئي بيچيني هئي جيتري امر جليل جو افسانو “اروڙ جو مست” پڙهڻ بعد اروڙ ڏسڻ جي! شوڪت جماڻي سان گڏ خيرپور کان سکر مرحوم الطاف عباسي وٽ آياسين ۽ انهي ئي ڏينهن ۾ مرحوم رشيد ڀٽيءَ کي به ساڻ کڻي اروڙ روانا ٿيا هئاسين. اڄ به اروڙ جو ٻڌي امر جليل جو خوبصورت لکيل افسانو ٿو ياد اچي. اهڙي طرح ڪيوٽو ۽ ان جو هي مندر “ڪنڪاڪو جي” ڏسي مشيما يوڪيو جو هي خوب صورت ناول ٿو ياد اچي.
زين ٻڌ مت جي هن مندر “ڪنڪاڪوجي” جي عمارت سڄي جپان ۾ مشهور آهي. سندس تاريخ جي شروعات 1397ع کان ٿئي ٿي جڏهن هي هڪ محل نما گهر هو جنهن کي مندر ٺاهڻ لاءِ خريد ڪيو ويو.
1950ع ۾ هي مندر هڪ 22 سالن جي ٻوڌي ٻائي هياشي يوڪين ساڙي رکيو. ان بعد هُن مندر پويان بيهي خودڪشي ڪئي پر بچي ويو. کيس ان ڏوهه ۾ ست سال ٽيپ اچي وئي پر پنجن سالن بعد هن کي آزاد ڪيو ويو جو هن جو دماغي توازن صحيح نه هو. آزاد ٿيڻ بعد هو سلهه جي مرض ۾ ٻئي سال يعني 1956ع ۾ وفات ڪري ويو. هنن واقعن جو دلچسپ افسانوي رنگ ۾ احوال جپان جي مشهور ۽ اسان جي دل پسند ليکڪ مشيما يوڪيو پنهنجي جپاني ناول ۾ ڪيو آهي جنهن جو هن نالو ئي “ڪِنڪاڪُو جي” رکيو آهي. هي ناول 1956ع ۾ ڇپيو هو جنهن جو انگريزي ترجمو 1959ع ۾ The Temple of the Golden Pavilion نالي سان انگريز ليکڪ ايوان مورس (Evan Moors) ڪيو - جنهن جي ڪاپي مون کي ناروي جي بندرگاهه ۾ ملي هئي.
ايوان مورس انگلينڊ جو مشهور ليکڪ ۽ جپاني ٻوليءَ جو ٽيچر ٿي رهيو آهي. هو 1925ع ۾ لنڊن ۾ ڄائو ۽ هارورڊ يونيورسٽيءَ مان جپاني لئنگويج ۾ B.A ڪيائين. ان بعد لنڊن مان Ph.D ڪئي. هن جپاني ادب، ڪلچر ۽ تاريخ تي تمام گهڻو لکيو آهي ۽ ڪيترائي جپاني ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيا آهن جن مان مشيما يوڪيو جو The Temple of the golden Pavilion به هڪ آهي. ايوان مورس ۽ مشيما يوڪيو ٻئي سٺا دوست هئا. ايوان مورس پنهنجي هڪ ڪتاب The Nobility of Failure ۾ انهن تاريخي سببن جو احوال لکيو آهي جن جي ڪري مشيما هاراڪِري (خودڪشي) ڪئي. جپان جي تاريخ ۾ دلچسپي رکندڙ شاگردن کي ڊاڪٽر مورس جو لکيل هڪ ڪتاب: The World of Shining Price) ) Court life in Ancient Japan ضرور پڙهڻ کپي.