سلهه يا ٽي.بي (Tuberculosis)
[b]بيماريءَ جو علم يا ڄاڻ (Incidence/ Epidemiology)
[/b]ٽي.بي پاڪستان ۾ عام آهي. بيماري جو خاص سبب آهي. 22 وڏن ملڪن ۾ ٽي.بي جام آهي ۽ پنهنجي پياري پاڪستان جو نمبر 5 تي آهي. هر قسم جي ٽي.بي ۾ هڪ لک تي 276 ڪيس هر سال ٽي.بي جا آهن. هن جا اسان جي پياري پاڪستان ۾ لڳ ڀڳ 420,000 نيا ڪيس هر سال ۾ آهن. نياڻين (Female) ۾ خاص ڪري 5 سالن کان گهٽ ٻارن ۾.
پاڪستاني ٻارن ۾ هيئن ٽي.بي ڏٺي وئي آهي:
0 کان 4 سالن تائين 2.8%ڏٺي وئي آهي.
5 کان 9 سالن تائين7.7% ڏٺي وئي آهي.
10 کان 14 سالن تائين12.9% ڏٺي وئي آهي.
[b]ڳڻتي جوڳيون نشانيون (Risk Factors)
[/b]• عمر 5 سالن کان گهٽ، خاص ڪري 2 سالن کان به گهٽ.
• گهر ۾ نئين ٽي.بي وارو ڪيس ظاهر ٿئي.
• ڪمزور ٻار
• HIV جو مريض
• ارڙي نڪرڻ کان پوءِ(Post Measles)
• غربت واري زندگي
• تمام گهڻا ماڻهو هڪ ڪمري ۾ رهندڙ (Over Crowding)
• گهٽ کاڌ خوراڪ
• جنياتي (Genetics)
[b]بيماري جي ڄاڻ (Etiology)
[/b]مائيڪوبيڪٽريم ٽيوبرڪلوسز (Mycobacterium Tuberculosis)
ٽي.بي جي اسٽيج
(1) ٽي بي جو ظاهر ٿيڻ + ڪا به نشاني نه هجي، PPD -ve ۽ ڇاتي جو ڦوٽو پڻ -ve هجي.
(2) انفيڪشن (زخم) ڪا به نشاني نه هجي PPD +ve ۽ ڇاتي جو ڦوٽو پڻ -ve هجي.
(3) ٽي.بي بيماري نشانيون هجن PPD +ve ۽ ڇاتي جو ڦوٽو پڻ صحيح نه هجي.
[b]نشانيون (Features)
[/b]ٽي.بي جو انفيڪشن جسم جي ڪنهن به حصي تي حملو ڪري ٿو. خاص ڪري ڦڦڙن تي، نشانيون به اهي هونديون جيڪو حصو متاثر هوندو. خاص نشانيون ٽي.بي جون ٻارن ۾ آهن. گهٽ درجي جو بخار، بک نه لڳڻ، چيڙاڪ، وزن جو گهٽجڻ، رات جو پگهر اچڻ، ٿڪل نظر ايندو، ٻارن جي ٽي. بي ۾ ڪا به نشاني ظاهر نه ٿيندي آهي، پوءِ ظاهر ٿيندي آهي جڏهن پوري خاندان جي جاچ شروع ڪئي ويندي آهي.
[b]ڦڦڙن جون نشانيون (Pulmonary Features)
[/b]• 75% سڀني ڪيسن جو.
• نشانيون ظاهر نه ٿينديون آهن.
• کنگهه، بخار، بک جو نه لڳڻ، وزن جو گهٽجڻ، رات جو پگهر اچڻ يا ائين به گهڻو پگهر اچڻ، ساهه جي تڪليف، ڦڦڙن جي ٻنهي پاسي سهڪڻ، سون سون جا آواز Wheeze جا آواز اچڻ.
• ٻار ڪڏهن ڪڏهن بلغم ڪڍندا آهن.
• بلغم چيڪ ڪرائبو ته اهو -ve هوندو.
[b]ڦڦڙن کان سواءِ (Extra Pulmonary)
[/b]• ٽي.بي جا ڳوڙا، سڄل ۽ وڌيل ٽي.بي جا ڳوڙها.
• دل جي ٽي.بي، کنگهه ۽ ساهه جو گهٽجڻ (Shortness of breath)
• ٽي.بي ميننجائيٽس (T.B Meningitis) مٿي جو سور، الٽي، بخار، ڳچي جو سخت ٿيڻ، هلچل (جهٽڪا)، بيهوش ٿيڻ
• ٻاجهري جي داڻي وانگر ٽي.بي، گهڻو بيمار، ساهه جي تنگي، تلي جيئرو وڌيل G.I -T.B
• پيٽ جو سور، چوڏهن ڏينهن کان وڌيڪ دست، پيٽ ۾ ڳوڙهو يا پاڻي جو هجڻ (Ascites)
• ريڙهه جي هڏي جي T.B، چيلهه ۾ سور، سوڄ يا سوڄ جي بغير، هيٺين حصن ۾ ڪمزوري.
• جوڙن جي T.B، سور ۽ سوڄ مختلف جوڙن جي.
[b]خطرناڪ نشانيون (Danger Signs)
[/b]• دماغ جي T.B
• ننڍن ٻارن Infants جي T.B
• ڦڦڙن جي وڌيل T.B ۽ ٻاجهري جي داڻن وانگر T.B
• نشانيون مثل – هلچل (جهٽڪا) بي هوش ٿيڻ (Coma) ساهه کڻڻ ۾ گهڻي تڪليف، تمام ڪمزور، پيٽ جو سڄڻ.
• خاص نشانيون جنهن جي ڪري معلوم ٿئي ته هي ڦڦڙن جي T.B آهي.
• ٽي يا ان کان وڌيڪ نشانين سان معلوم ٿئي ٿو ته هي T.B آهي.
• گهڻو هلندڙ نشانيون 14 ڏينهن کان وڌيڪ محسوس ٿيندو T.B لاءِ.
• گهڻا ڏينهن هلندڙ بخار، کنگهه، رات جو پگهر، وزن جو گهٽجڻ.
• جسم جون ڪجهه نشانيون جنهن جي ڪري محسوس ٿئي T.B پيٽ ۽ ڳوڙهو (Mass) ڪرنگهي ۾ ڳوڙهو Gibuss
• ٽيوبرڪيولن نيڻ جو صحيح (+ve) ياPPD
• ڇاتي جو ڦوٽو ظاهر ڪري T.B
• گهر ۾ رهندڙ ڪو گهرڀاتي T.B ۾ ورتل
[b]علاج:
[/b]ٽي دوائون 9 مهينن لاءِ ڏجن ٿيون جيڪي پاڪستان ۾ استعمال ٿين ٿيون.
• Rimactal Rifampicin 10 ملي گرام/ جسم جي وزن/ ڏينهن ۾.
• Isoniazid 10 – 5 ملي گرام/ جسم جي وزن/ ڏينهن ۾.
• (PZA) Pyrazinamide 35-25 ملي گرام/ جسم جي وزن/ ڏينهن ۾.
هي سڀ دائون ماني کان اڳ ۾ ڏبيون آهن.
• اهي ٽي دوائون پهريان ٻه مهينا ڏبيون پوءِ ٻه دوائون Rifampicin ۽ Isoniazid ايندڙ 7 مهينن لاءِ ڏبيون.
• DOTS پروگرام 8 ميهنن لاءِ شيڊيول مطابق ٽي دوائون پهريان ٻن مهينن ۽ باقي ٻه دائون ايندڙ ڇهه مهينن لاءِ ڏبيون آهن.
[b]مونجهارا (Complications)
[/b]• دماغ جي ٽي.بي (T.B Meningits)
• ٻاجهري جي داڻن واري ٽي.بي (Miliary T.B)
• پيٽ جي ٽي.بي Abdominal T.B
• هڏن جي ٽي.بي (T.B of Bone)
• گڙدن جي ٽي.بي (T.B of Kidneys)
• دل جي ٽي.بي (T.B of Heart)
• ڪمزور يا سڪي جي بيماري (Malnutrition)
[b]بچاءُ جا اُپاءُ (Prevention)
[/b]• ڪيس ظاهر ٿيڻ شرط علاج.
• ظاهري طرح گهڻو لڳندڙ بيمار. انهن جي چڪاس ڪرائڻ.
• حفاظتي سيون خاص ڪري B.C.G ڦڦڙن لاءِ 30% حفاظت ڪري ٿي. 95% سيڪڙو دماغ جي ٽي.بي ۽ ٻاجهري جي داڻن وانگر ٽي.بي حفاظت ڪري ٿي.
• ٽي.بي جي لڳندڙ پيٽ واري عورت جي ڦورن چڪاس ڪرائڻ.
• اُهي دوائون جيڪي ٽي.بي جي بچاءُ يا ڦهلڻ کان پهريون ضرور ڏجن.
[b]ٻار جي ماءُ ٽي.بي سان (Baby of a Mother with T.B)
[/b]جيڪڏهن ماءُ کي ڦڦڙن جي ٽي.بي آهي ۽ ٻن مهينن کان گهٽ علاج ٿي چڪو آهي ٻار ڄڻڻ کان اڳ يا وري ٻار پيدا ٿيڻ کان پوءِ ٽي.بي طاهر ٿي آهي.
• ماءُ (گهر ۾ رهندڙ) ۽ ٻار کي جدا ڪيو وڃي يا ماءُ جيستائين چڪاس ۾ ظاهر ٿئي ۽ گهر وارا.
• جي ماءُ کي ٽي.بي جي بيماري آهي پوءِ ٻار کي ڄمڻ کان اڳ ٽي.بي جي چڪاس ڪرائڻ گهرجي.