ميگئسٿنيز
سڪندر يوناني (سڪندر اعظم) جي تباهي ۽ ڦرلٽ مچائڻ کان پوءِ، بهار جي موريا گهراڻي جي نامور راجا چندر گپت، سنڌ تي تسلط ڄمايو، چندر گپت ٽئڪسيلا جي مڪتب ۾ تعليم ورتي ۽ سڪندر اعظم جي فوجي جوڙجڪ ۽ جنگي فتحن مان واقف ٿيو. هن مُگڌ جي ننڊا خاندان جي پوئين راجا مهاپدما کان 322 ق.م ۾ مُگڌ جي فتح ڪيو ۽ پنجاب ۽ سنڌ مان يونانين کي ڀڄائي هڪ منظم ۽ مضبوط سلطنت جو پايو وڌو. هن جي گاديءَ جو هنڌ پاٽلي پتر (پٽنه) هو ۽ سندس سلطنت مغرب ۾، هرات تائين پکڙيل هئي. هن جي ڏينهن ۾ سڪندر اعظم جي فوجي جرنيل سيليوڪس سنڌ تي ڪاهه ڪئي، پر سنڌي لشڪر جي بهادري ۽ عسڪري قوت آڏو مات کائڻي پئي. ان ڪري چندر گپت کي پنهنجي ڌيءَ جو سڱَ ڏيئي ساڻس دوستي رکي ۽ پنهنجي هڪ سفير ميگئسٿنيز کي سندس درٻار ۾ موڪليائين.
جن ڏينهن ۾ ميگئسٿنيز برضغير ۾ آيو، ان وقت سنڌ ۾ به چندرگپت جي حڪومت هئي، ۽ چندرگپت جو وزيراعظم، سنڌ جو نامور سياستدان ۽ ماهرطب چانڪيه پنڊت هو، جنهن سنڌ ۾ بهترين انتظام رکيو، ان وقت جي سنڌ جو احوال هن يوناني سياح جي، لکت مان ملي ٿي. سنڌ جو مشهور محقق جناب ايم. ايڇ پنهور لکي ٿو ته ” ميگئسٿنيز ڪو گهڻو سفر ڪونه ڪيو، پر چوي ٿو ته، هن سڪندر اعظم کان ملڪ جا زياده حصا ڏٺا هئا. جيڪي ڪجهه لکيو اٿس، ان جو واسطو هندستان جي ڪن صوبن سان آهي، پر ملڪ جون عام حالتون ساڳيون هيون. ان ڪري ڪي ڳالهيون، سنڌ سان لاڳو ڪري سگهجن ٿيون. هن جا لکيل بيان ڪافي دلچسپ آهن ۽ ڏيکارين ٿا ته لکندڙ لائق ماڻهو هو ۽ جيڪي به لکيو اٿس سو ايمانداري سان لکيو اٿس، جيئن ته ان وقت سنڌ، چندرگپت جي حڪومت جو هڪ صوبو هو، ان ڪري جيڪا انتظامي ۽ سياسي پاليسي هڪ مرڪز جي هئي، اهائي سنڌ ۾ لاڳو هئي ۽ جيڪي حالتون سڄي برصغير ۾ هيون، اهي ئي ساڳيون سنڌ جون هيون ۽ ملڪ سڄو هڪ هو، ان ڪري ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ميگئسٿنيز سنڌ ۾ نه آيو هجي. ملڪ جون انتظامي خوبيون بيان ڪندي هو لکي ٿو ته ” سارو ملڪ صوبن ۾ ورهايل هو، جن مٿان گورنر مقرر ڪيا ويندا هئا، جي شاهي خاندان مان هوندا هئا. بادشاهه کي صلاحڪار هئا جي کيس جدا جدا شعبن ۾ ڪم جي مدد ڪندا هئا. ضلعي جا آفيسر جن کي هو ايگرونامي سڏي ٿو، زمين جي ماپ، پاڻي ماپ سان ڏيڻ، کيتي، ٻيلن ۽ کاڻين جا انچارج هئا. “ عسڪري قوت بيان ڪندي هو لکي ٿو ته ” مرڪز ۾ ” عسڪري شعبو“ هو، جنهن ۾ ڇهه لک سپاهي هئا، جيڪي جدا جدا علمدارن جي ماتحت هئا، جنگي هٿيارن ۾ ساڍا پنج فوٽ ڪمان، چمڙي جي ڍال، تلوار ۽ ٻيا ڪيترائي هٿيار هئا. لڙاين ۾ مخالف ڌريون ن فصل جو نقصان ڪن ۽ نه هارين کي تنگ ڪن. تمام پورهيت پنهنجي ڪم ۾ مشغول رهيو ٿي. “ شهري انتظام لاءِ لکي ٿو ته ” شهر ۾ هڪ قسم جي ميونسپالٽي هئي، جا مسافرن جي رهائش، ڄم ۽ موت جو حساب رکڻ، تجارت، تور – ماپ ۽ بازار جي اگهه جي نگراني، ڍل جي وصولي ۽ نيلام جو حساب ڪتاب رکڻ جو بندوبست ڪندي هئي.“ عدالتي نظام لاءِ لکي ٿو ته : ”ملڪ جو فوجداري قاعدو، ڏاڍو سخت هو. عام رواجي ڏوهن لاءِ هٿ ۽ پير ڪپي ڇڏڻ جي سزا هئي. ڪوڙي شاهدي ڏيڻ واري جا هٿ پير ڪپيا ويندا هئا، جيڪڏهن ڪو ڪنهن جي اک ڪڍندو هو ته، ان کي موت جي سزا ڏني ويندي هئي. ڇالاءِ ته هن هڪ ڪار آمد شخص کي بيڪار بنائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. ڏوهه گهٽ هئا. ڇالاءِ ته بادشاهه ۽ سندس مقرر ڪيل جاسوس، ڏوهه ڪندڙن سان پاڇي وانگر لڳا رهندا هئا.“ هو سماجي حالتن بابت لکي ٿو ته : ” ماڻهو زندگي ڏاڍي سادي گذاريندا هـئا. ڳوٺن ۽ شهرن ۾ گهڻو گهڻو ڪري ڪاٺ جا هوندا هئا. ماڻهو ايماندار ايترا هوندا هئا جو ڪو به گهر کي قلف ڪين ڏيندو هو. ذات پات جو فرق برابر هو ۽ اوچ ذات وار نيچ ذات وارن سان، سڱا بندي ڪين ڪندا هئا. مذهبي ڏڻ يا وڏا ڏينهن ماڻهو ڌام ڌوم سان ملهائيندا هئا. ماڻهو ٺٺ ٺانگر، عيش ۽ عشرت کان پري هئا. هو پنهنجو وقت بحث مباحثن ڪرڻ ۽ پڙهڻ پڙهائڻ ۾ صرف ڪندا هئا. بت پرستي ڪئي ويندي هئي. زياده تر وشنو ۽ شو ديوتائن جي پوڄا ڪئي ويندي هئي. ستي جو عام رواج هو. زالون مڙس جي مُئي کان پوءِ زهر کائي مرنديون هيون ته ڪي چکيا چڙهنديون هيون. سنڌ جي سرحدي علائقن ۾ جهڙوڪ : ٽئڪسيلا ۽ بلوچستان جي ايران واري علائقن جا ماڻهو مُڙدن کي ميدانن ۾ ڦٽو ڪندا هئا. جن جو ماس ڳجهون پٽي کائينديون هيون.“
ملڪ جون اقتصادي حالتون بيان ڪندي ميگئسٿنيز لکي ٿو ته ” ماڻهو سُکيا ستابا ۽ ڏاڍا سٺا ڪاريگر هئا. خاص طور ڌاتن مان شيون ٺاهڻ ۽ ڪپڙو اُڻڻ ۾ قابل هئا. سوداگرن کي عزت ڏني ويندي هئي. واپار سمنڊ پار ملڪن جهڙوڪ : چين ۽ هندي سمنڊ جي ٻيٽن سان هلندو هو. شين جو قيمتون سرڪار مقرر ڪندي هئي ۽ هر روز نين قيمتن جو اعلان ٿيندو هو. عورتن ۽ لاچار انسانن کي سرڪار طرف مدد ملندي هئي. پٽنا کان پشاور تائين 1150 ميل ڊگهو رستو هو، جنهن سان واپار هلندو هو. ڪڏهن به هت ڏڪار ڪونه پيو ۽ نه وري اناج جي کوٽ ٿي. “ ميگئسٿنيز جو هيءَ سفرنامو جيتوڻيڪ هڪ مڪمل ۽ ڌار ڪتاب ۾ ڪين ڇپيو آهي پر مئڪوندل جي هڪ ڪتاب ” اينشنٽ انڊيا ائزڊسڪرائيبر باءَ ميگئسٿنيز ائنڊ آرين “ ۾ ڇپيو آهي. جتان مورخن سندس مواد وٺي ان جي ڪارگذارين جو ذڪر ڪيو آهي، بهرحال ميگئسٿنيز جي هيءَ لکت ان دور جي سنڌ جي سياسي، سماجي، اقتصادي ۽ مذهبي حالتن جو آئينو آهي، جنهن کي اڳيان رکي اسان پنهنجي شاندار تاريخ مرتب ڪري سگهون ٿا.