ديوارت باربوسا
جن مغربي رهاڪن، سنڌ کي شخصي طرح پهريون دفعو ڏٺو سي پورچوگيزي هئا. هي ماڻهو، هندستان جي سامونڊي ڪنارن تائين سفر ڪندڙ هئا. انهن انگريزن کان سٺ سال اڳ سنڌ ۾ اچڻ شروع ڪيو. هنن پهرئين سنڌ جي ارغون حڪمران شاهه حسن وٽ نوڪري ڪئي پر سچائي نه ڏيکاريائون. جڏهن عيسى خان کين ٺٽي ۾ ڇڏي بکر ويو. تڏهن پورچوگيزن مغلن کان اجازت وٺي، ٺٽي ۾ پنهنجي تجارتي ڪوٺي قائم ڪئي، جتي سندن ايجنٽ رهندا هئا ۽ تجارتي مال سنڌ جي ننڍن شهرن مان خريد ڪئي، ٺٽي ۾ پنهنجي تجارتي مرڪز کي موڪليندا هئا. ان تجارتي ڪوٺي جي ايجنٽ کي فيڪٽر چوندا هئا. هو سنڌ ۾ پورچوگيزي جماعت جي امور جي نظرداري به ڪندو هو ته انهن جي مسئلن کي به حل ڪندو هو. پورچوگيزي حڪومت کين ڪابه پگهار نه ڏيندي هئي پر سندن ماهوار پگهار جو چاليهه سيڪڙو کين مقامي حڪومت ڏيندي هئي باقي اهي پورچوگيزي رهاڪو ڏيندا هئا جيڪي سنڌ ۾ رهندا هئا. مقامي حڪومت کي پورچوگيزن جي تجارت مان ساليانو هڪ لک روپيا فائدو ٿيندو هو. ان ڪري هو هنن جي ڏاڍي عزت ڪندا هئا. اهو ئي سبب آهي جو پورچوگيز هتان جي حڪومت کي هر وقت ڌمڪي ڏيندا رهندا هئا ته اسان پنهنجي بحري ٻيڙي کي گهرائي. بندرگاهه کي تباهه ڪري ڇڏينداسون. هو هينئن به ڪندا هئا ته مختلف بهانا بنائي، ڪسٽم ڊيوٽي بچائي، پنهنجو مال کليل مارڪيٽ ۾ آڻي مقامي واپارين کي نقصان پهچائيندا هئا.
اهو ئي زمانو هو، جڏهن پورچوگيزي سياح سنڌ ۾آيا. سندن سفرناما اسان تائين، سندن ٻولي جي ڪري گهٽ پهتا آهن. پورچوگيزي سياح جيڪي تاجر هئا انهن سنڌ جو تجارت لحاظ کان جائزو ورتو آهي ۽ ملڪ جي پئداواري شين، تجارتي رستن، ڪسٽم ڊيوٽي ۽ انهن جون مشڪلاتون ۽ طريقئه ڪار جو ذڪر ڪيو آهي. اهڙن پورچوگيزي سياحن مان باربوسا به هڪ هو.
ديوارت باربوسا سن 1516ع ۾ هرمز کاڙي کان گجرات تائين سمنڊ رستي مسافري ڪئي. جڏهن پورچوگيزن ٺٽي ۾ تجارتي ڪوٺي کولي، تڏهن باربوسا، لاهري بندر تي پهتو ۽ اتان ٿي سنڌ ۾ آيو. هو ٺٽي ۾ تمام گهڻو رهيو ۽ سنڌ جي ٻين شهرن ۽ آباد ۽ وسيل شهرن جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي.
باربوسا لکي ٿو : ” سنڌ ملڪ جي وچان، هڪ درياءَ سمنڊ ڏانهن وڃي ٿو ۽ انهي درياءَ جي پاسن تي ڪيترائي آسودا ۽ خوشحال شهر آباد آهن. زمين ڀلي ۽ زرخيز آهي. منجهس ڪڻڪ، جَوَ ۽ گوشت جا عظيم ذخيرا موجود آهن. منجهس کاڌ خوراڪ جهجهي آهي. “ سنڌ جي وڻج واپار جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته : ” هندستان جي باقي حصن ۽ ٻين ملڪن سان، سنڌ جو گهڻو واپار هلي ٿو. خاص ڪري، هت ڪپڙو ايترو ته تيار ٿيندو هو جو واپار لاءِ، جيڪي به جهاز ايندا هئا. انهن کي پُر ڪرڻ لاءِ اهو ڪافي هو. انهن شين تي جيڪو محصول پوندو هو، سو به هڪ لک رپيا هوندو هو ۽ ان وقت جي لحاظ کان اهو لک روپيا هڪ وڏي رقم هئي.“
سنڌ جي گهوڙن جو ذڪر ڪندي باربوسا لکي ٿو ته : ” سنڌ جا ماڻهو گهوڙن پالڻ جا ڏاڍا شوقين آهن. انهن مان مالڪ پنهنجن گهوڙن کي کاڌو نهايت سٺو کارائيندا هئا ۽ شاهوڪار ماڻهو، ڏاڍي شوق ۽ آب تاب سان، پنهنجن گهوڙن کي، سهڻن ۽ قيمتي سنجن سان سينگاريندا هئا. سنڌي گهوڙا جيتوڻيڪ سنها ۽ هڏاوان ٿين ٿا. پر ڏاڍا مضبوط، تيز رفتار ۽ غير معمولي طاقتور ٿين ٿا. سنڌ ۾ مڇي جي پيداوار جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته : ” سنڌ ۾ مڇي وڏي مقدار ۾ ماري ويندي هئي. ايتري قدر جو مقامي کاپي کان ڪافي مقدار ۾ بچي پوندي هئي. جنهن کي لوڻي، دونهاٽي، سڪائي ٻاهرين ملڪن ڏانهن موڪليو ويندو هو ۽ ان مان ماڻهن کي ڪافي آمدني ۽ نفعو ٿيندو هو. مڇي مان تيل به ڪڍيو ويندو هو، جو ٻيڙين ٺاهڻ ۾ ڪم ايندو هو. مڇي جو گهڻو مقدار جو مثال هي ڪافي آهي ته سنڌ جا ماڻهو گهوڙن کي به سُڪل مڇي کارائيندا هئا. ” باربوسا جيئن ته گهڻو عرصو سنڌ جي شهر ٺٽي ۾ رهيو. ان ڪري ٺٽي جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو : ” ته هي هڪ وڏي آبادي وارو شهر آهي. جنهن ۾ اٽڪل ڏيڍ لک گهر آهن. هڪ ئي گهر ۾ ڪيترائي ڪٽنب گڏ رهن ٿا ۽ جيڪڏهن هندستان م، ماڻهو پورچوگيز ن وانگر رهن ته شهر وڃي زمين کان پنجوڻي زمين به هوند پوري نه پوي. هي شهر مغلن جي هٿ هيٺ آهي. خاص طور سندس بندر کيس هندستان جي سموري پيدائش مثال سون، چاندي ۽ موتي وغيره مهيا ڪري ٿو.
جيڪو اصل سن 1518ع ۾ لکيو ويو آهي ۽ سن 1865ع ۾ پهريون ڀيرو انگريزي ۾ ترجمو ڪيو ويو ۽ ٻيو ڀيرو 21 – 1918ع ۾ لنڊن مان ٻن جلدن ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ ڏنل ملڪن جون سامونڊي حدن بابت ذڪر ڪيل آهي.
اهڙي طرح باربوسا جا سنڌ بابت هي تاثرات، سنڌ جي تاريخ جو عظيم سرمايو آهي. جن مان ان دور جي سنڌ جي معاشي حالتن جي مڪمل خبر پئجي سگهي ٿي.