ابن بطوطا
(ولادت : 703 هه بمطابق : 1304 ع )
(وفات : 779 هه بمطابق 1377ع )
محمد بن عندالله بن ابراهيم بن عندالله اللطواني الطنجي، ڪنيت، ابو عبدالله لقب شرف الدين، ابن بطوطا جي نالي سان مشهور آهي. سن 703هه بمطابق 1394 ع ۾ طنج (مراڪش ) ۾ ولادت ٿيس ۽ سن 779 هه بمطابق 1377ع ۾ وفات ڪيائين. ابن بطوطا مشهور سياح ٿي گذريو آهي. ڪيترن ئي ملڪن جو سير و سفر ڪيائين. سنڌ ۾ هو ته 734 هه جي محرم مهيني جي پهرئين تاريخ تي ڪابل ۽ ديراغازي خان کان ٿيندو پهتو ۽ هتان پوءِ دهلي ويو. هن پنهنجي سفر جو احوال هڪ ڪتاب ” تحفته النطار في غرائبه لابصار“ جي نالي ۾ ڏنو آهي. سفرنامي ۾ سنڌ جو تمام احوال ڏنل آهي. سنڌ جي شهرن، مشهور عالمن ۽ سندن رهڻي ڪهڻي جو تفصيل سان احوال ڏنل آهي. هو لکي ٿو ” اسين سنڌو درياءَ تي پهتاسين، جنهن کي پنج آب ( پنجاب ) به سڏيو وڃِي ٿو. هيءُ دريا دنيا جي وڏن نهرن ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو. گرمي جي موسم ۾ هن ۾ چاڙهه ايندو آهي. سنڌ جي ماڻهن جو هن درياءَ تي گذران آهي. هتان سلطان محمود شاهه تخلق جي حڪومت جي حد شروع ٿئي ٿي. ان وقت سنڌ جو امير سرتيز هو، جيڪو سيوستان شهر ۾ رهندو هو ۽ سنڌ ملتان صوبي جي ماتحت هئي. جنهن جو گورنر قطب الملڪ هو. سيوستان ۽ ملتان جي وچ ۾ ڏهن ڏينهن جو فاصلو هو. ٽپال کي بريد چيو وڃي ٿو. جيڪا گهوڙن ۽ پيادل ماڻهن جي رستي موڪلي وڃي ٿي. هتان جا اخبار نويس بادشاهه لاءِ جاسوسي جو ڪم ڪندا آهن.
سيوستان يا سيوهڻ هتان جو هڪ وڏو سهر آهي. هت ٻٻر جي وڻ کان سواءِ ٻيو ڪوبه وڻ نه آهي. هن جي ڀرسان جيڪا نهر وهي ٿي. ان جي ڪناري تي گدري جي فصل کان سواءِ ٻي ڪابه پوک ڪونه ٿئي. هن شهر جا ماڻهو جوئر جي ماني کائين ٿا. مڇي تمام سستي آهي. مينهن جو کير جام آهي. هتي گرمي ڏاڍي آهي. ماڻهو ڪپڙو پسائي گوڏ ٻڌندا آهن ۽ پوتڙو پسائي ڪلهن تي رکندا آهن ۽ جڏهن اهي گرمي سبب سڪي ويندا آهن ته وري پسائيندا آهن. هن شهر ۾ سما قبيلي جو سردار ڄام انڙ رهندو هو ۽ امير قيصر رومي به هت رهندو هو. اهي ٻيئي محمد شاهه تغلق جا ملازم هئا، جن وٽ ارڙهن سئو سپاهين جي فوج هئي. “
” لاهري بندر سنڌ جو خوبصورت شهر سمنڊ جي ڪناري آهي ۽ هتي سنڌو دريا سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو آهي. هن شهر ۾ يمن ۽ فارس جا ڪيترائي واپاري رهن ٿا. شهر به نهايت مالدار آهي. شهر جو محصول سٺ لک دينار آهي. مان اتان جي منتظم علاءُ الملڪ وٽ پنج ڏينهن رهيس. جنهن منهنجي گهڻي خاطرداري ڪئي ۽ مون کي سفر جو سمر عطا ڪيو. “
” سنڌو ندي جي ڪناري تي جوڻ جو شهر آهي. هيءُ شهر وسيع ۽ خوبصورت آهي. چوڌاري باغات آهن ۽ ان جي بازار ڊگهي ۽ خوشنما آهي. هن شهر ۾ سما ۽ سومرا قبيلي جا ماڻهو آباد آهن، جي نهايت پراڻي زماني کان اتي رهن ٿا. سومرا نه ڪنهن سان کائن ٿا ۽ نه پنهنجي قبيلي کان سواءِ ٻئي ڪنهن سان به رشتو جوڙين ٿا. هن زماني ۾ سندس سردار انڙ آهي.
” بکر اتر سنڌ ۾ آهي ۽ سنڌو جي هڪ شاخ هن شهر جي وچان لنگهي ٿي. هن شهر ۾ هڪ خانقاهه آهي جا ڪشلو خان ٺهرائي هئي، جنهن ۾ مسافرن کي مفت، عمدو کاڌو کارايو ويندو هو. هت منهنجي ملاقات امام عبدالله حنفي ۽ شهر جي قاضي ابو حيقه ۽ شمس الدين محمد شيرازي سان ٿي. ان وقت سندس عمر هڪ سئو ويهه سال هئي.“
اُچ سنڌو درياءَ جي ڪناري تي آهي، شهر جي بازار عمدي آهي، ان جون جايون پڪيون ۽ مضبوط آهن. شهر جو حاڪم سيد جلال الدين ڪيجي آهي. هن مون کي اجازت ڏني هئي ته ” جڏهن به مون کي پيسن جي ضرورت ٿئي ته واسطيدار ڳوٺن مان محصول اڳاڙي مالي ضرورت پوري ڪري سگهان.“
ملتان سنڌي جي گاديءَ جو هنڌ آهي. جتي سنڌ جو امير الامرا رهي ٿو. جيڪو نهايت وڏو امير ۽ فاضل شخص آهي. هن مون کي پنهنجي ڀر ۾ ويهاريو. مون کيس هڪ غلام،هڪ گهوڙو ۽ ڪشمش ۽ بادام تحفي طور پيش ڪيا. ڪشمش ۽ بادام هن ملڪ ۾ ڪونه ٿين ۽ خراسان مان آندا ويندا آهن. ملتان کان پوءِ مان دهلي وڃڻ جو ارادو ڏيکاريو. جنهن لاءِ مون کان هندستان ۾ رهڻ جو عهدنامو ورتو ويو. دهليءَ جو شهر ملتان کان چاليهن ڏينهن جي پنڌ تي آهي.
ابن بطوطا سنڌ ۾ جيڪو عرصو رهيو، ان ۾ سنڌ جي هر هڪ شيءَ کي چڱي طرح ڏٺو. لکي ٿو : ” اسان سنڌ جي هڪ جهنگ ۾ گينڊو ڏٺو، اهو حيوان رنگ جو ڪارو ۽ وڏي ڏيل وارو جانور هو. هن جو مٿو وڏو هو. هي جانور هاٿي کان ننڍو آهي. کيس ٻن اکين جي وچ ۾، نراڙ تي هڪ سڱ هوندو آهي. جنهن جي ڊيگهه 8 انچ ۽ ٻانهن جهڙو ٿلهو هوندو آهي. جڏهن اهو گينڊو جهنگ مان نڪتو ته هڪ سوار سندس اڳيان اچي ويو. گينڊي گهوڙي کي ٽڪر هنيو ۽ سوار جي ران چيريندي، ان کي زمين تي ڪيرايائين ۽ ٻيلي ۾ غائب ٿي ويو.
ابن بطوطا جي سفرنامي مان سنڌ جي تجارت ۽ سامونڊي جهازن جي به خبر پوي ٿي، هو لکي ٿو : ” هتان جي تجارتي جهازن ۾، ٻه ٻه منزلون هونديون هيون، منجهن جدا جدا ڪمرا هوندا هئا. پاڻي پيئڻ ۽ کائڻ جو به ڪافي ذخيرو هوندو هو. مسافرن کان سواءِ تجارتي مال جا گدام هوندا هئا. جهازن ۾ ڪم ڪندڙ خلاصي، ملاح، راکا ۽ تير اندز هڪ هزار کن هوندا هئا. هر وڏي جهاز تي، ٽي ننڍيون ٻيڙيون، اتفاقي حادثن لاءِ موجود رهنديون هيون. انهن جهازن ۾، مٿئين عملي کان سواءِ چئن سون مسافرن جو عمدو بندوبست هوندو هو. ان کان سواءِ بي انداز سامان جنهن به جهاز ۾ هوندو هو ان جي قدرو قيمت جو اندازو پاڻ پڙهندڙ لڳائي سگهي ٿو. چين ويندڙ جهازن ۾ عملو ٻن قسمن جو هوندو هو. ڪپتان کي روساءِ ۽ ملاحن يا خلاصين کي ” اصحاب الارجل “ چئبو هو. عرب، سمنڊ ۾ رات جو ستارن وسيلي رستو ۽ طرف معلوم ڪندا هئا. انهن ستارن جا نالا نباته النعش، فرقدين، ثريا، سهيل، زهره، دبور ۽ دبران آهن. عرب تاجر جهازن مان ٽن قسمن جو ڪم وٺندا هئا. ٻيڙين ذريعي مڇيءَ جو شڪار ڪرڻ، سمنڊن مان سچا موتي ۽ مرجان ڪڍڻ ۽ ٽيون سوداگري ڪرڻ.“
آخر ۾ سنڌ جي اعلى طبقي جي طعام خاني بابت ابن بطوطا لکي ٿو : ”سڀ کان پهرئين مانيون آنديون ويون جي تمام سنهيون چپاتيون هيون. ٻڪري کي ڀُڃي هر هڪ ماڻهو جي اڳيان چار يا پنج ٽڪر رکيا ويندا هئا. ان کان پوءِ گهر ۾ تريل اڦراٽا جن ۾اندر مٺاڻ ڀريل هوندو هو. ڏنا ويندا هئا. ان سان گڏ هڪ ٽڪي به ڏني ويندي هئي. جنهن ۾ اٽو، کنڊ ۽ گيهه استعمال ٿيل هوندو هو. ڏيندا هئا. ان کان پوءِ گيهه ۾ تريل چانور آڻيندا هئا ۽ ان جي مٿان ڪڪڙ جو گوشت رکيل هوندو هو. سون، چاندي ۽ شيشي جي گلاسن ۾ مصري ۽ گلاب جو شربت پياريو ويندو هو. کاڌي کائڻ کان پوءِ فقاع پيئندا هئا جو ڏاڙهون ۽ ٻين ميون جي رس مان ٺاهيو ويندو هو ۽ آخر ۾ پان ۽ سوپاريون ڏنيون وينديون هيون.“
البيروني تاريخ جي حوالي سان چوٿين صدي هجريءَ ( ڏهين صدي عيسويءَ ) ۽ پنجين صدي جي تمام گهڻن عالمن ۽ سائنسدانن جهڙوڪ : بو علي سينا، ۽ عمر خيام وانگر ان ايراني ۽ اسلامي ثقافت جي پيداوار هو. جنهن جو ان زماني ۾ مرڪز خراسان هو. خراسان جي علمي مرڪزيت جو اثر هڪ طرف مغرب ڏانهن پوري اسلامي دنيا تي اثر انداز هو ته ڏکڻ طرف، برصغير پاڪ ۽ هند تائين ان جو اثر ۽ فيض هو.
دنيا جي ڪيترن ڏاهن سندس علمي ڪماليت جو نهايت احترام سان اعتراض ڪيو آهي. جارج سارٽن چيو آهي ته ” بيروني اسلام جي عظيم ترين سائنسدانن مان هڪ ۽ هر عالم کيس هر زماني جو عظيم ترين عالم ۾ شمار ڪري چڪو آهي.“ ايڇ جي. جي ونٽر لکيو آهي ته ” اهي ايراني عالم يعنى البيروني ايراني شاعر فردوسيءَ جو هم عصر هو، ايران سان گڏ بيروني، هر زماني لاءِ عظيم سائنسدان آهي.“
سندس ڪجهه تصنيفون هيٺين ريت آهن.
1. العيدليه ( طب تي اٺ سئو کن دوائن بابت )
2. الاثار الباقيه ( هي ڪتاب عربن جي ايران تي حملي سبب قديم آثارن جي ٿيل تباهيءَ بابت لکيل آهي)
3. ڪتاب التفهيم ( علم هندسه تي فارسي ۾ )
4. القانون المسعودي ( علم هيئت تي )
5. تجديد نهايت الامڪان ( جاگرافيءَ تي )
6. ڪتاب الهند ( هند ۽ سنڌ تي لکيل مشهور ڪتاب).