آرٿر ڪونولي
آرٿر ڪونولي هڪ آئرش آفيسر هو. هو اصل ۾ بنگال ريجمينٽ م ليفٽيننٽ هو. ٻه سال اتي نوڪري ڪرڻ کان پوءِ سخت بيمار ٿي پيو. ان ڪري انگلينڊ هليو ويو. يورپ ۾ ڏيڍ سال گذارڻ کان پوءِ هن هندستان اچڻ جو ارادو ڪيو. هو نوجوان هو ۽ منجهس مهم بازي وارو جذبو هو. ان ڪري هن فيصلو ڪيو ته هو خشڪي رستي روس ۽ فارس کان ٿيندو هندوستان وڃي. ان ڪري هو فرانس ۽ اتر جرمني کان ٿيندو هئمبرگ آيو. جتان هو تهران ۽ استرباد پهتو. هن جو ارادو هو ته هندستان پهچڻ کان اڱ هو وچ ايشيا جي علائقي جي ڄاڻ حاصل ڪري. اتي هن واپاري جو روپ اختيار ڪيو ۽ ڳاڙهي ريشمي شالن ۽ ٻئي سامان سان اُٺ ڀرائي ترڪستاني شهر کيوا ڏانهن روانو ٿيو. پر وچ ۾ ڌاڙيلن جي ور چڙهي ويو. جن سندس سارو مال کسي کيس فقير بڻائي ڇڏيو. آرٿر ڪونالي پوءِ خراسان ۽ افغانستان واري رستي سان سنڌ ڏانهن روانو ٿيو. آرٿر ڪونالي پوءِ خراسان ۽ افغانستان واري رستي سان سنڌ ڏانهن روانو ٿيو. هن گهوڙن جي واپاري جو روپ اختيار ڪيو ۽ پنهنجو نالو مٽائي مرزا صادق رکيو. اهو ڊسمبر سن 1830ع جو زمانو هو. جڏهن هو سنڌ جي شهر شڪارپور ۾ آيو. ان وقت افغانستان ۽ هندستان وچ ۾ آمدرفت لاءِ گهوڙا ڏاڍي اهم سواري هئا ۽ جيئن ته ٻنهي ملڪن وچ ۾، واپاري رستو، سنڌ منجهان پئي ٽپيو، تنهنڪري ميرن کي فائدو هو ته ڀلا گهوڙا پاڻ چونڊي وٺن. پر هو انهن منجهان فائدو نه وٺندا هئا. آرٿر ڪونولي لکي ٿو : ” ڪجهه گهوڙا ته حيدرآباد جا مير خريد ڪندا هئا. باقي وڏو تعداد بمبئي ڏانهن، غورابن ۾ موڪليو ويندو هو.“
آرٿر ڪونولي بنيادي طرح انگريز آفيسر هو. هن سنڌ جو سير ڪري انگريز سرڪار کي سنڌ بابت معلومات ڏني. جيڪا اسان جي تاريخ جو به اهم باب آهي. هو شڪارپور بابت لکي ٿو ته : ” پنج سال اڳ، شڪارپور تي ٽالپرن جي قبضي کان پوءِ، شڪارپور جي واپاري اهميت کي نقصان پهتو آهي. جڏهن شڪارپور افغانن جي قبضي هيٺ هو. تڏهن شهر جو وصول ٿيندڙ محصول ساليانو اٺ لک رپيا هو. ڪسٽم ۾ هڪ لک رپيا وڌيڪ ملندا هئا. هاڻي ٽالپرن جي ڏينهن ۾محصول گهٽجي ٽي لک رپين ۽ ڪسٽم گهٽجي اڌ لک رپين تي پهتو آهي. پر هيل به شهر واپار ۾ گهڻو اڳتي وڌيل آهي. هتان جا دڪان، سودي سامان سان ڀريل هئا ۽ سڀئي ما ڻهو ڌنڌن ڌاڙين ۾ مشغول هئا. رهواسين ۾ گهڻائي هندو بئنڪرن ۽ واپار جي هئي. جن جا اڀرندي جي سمورن حصن سان لاڳاپا هئا. هتان جي آبادي ويهه هزار آهي. جڏهن ته ڪراچي ۽ ٺٽي جي آبادي اٺ هزار آهي.“ شڪارپور جي هندو سيٺين لاءِ هو لکي ٿو : ” هو ڏاڙهي لٿل ۽ ڏسڻ ۾ اهڙا آهن. جيئن خوشحال آمريڪي ڏسڻ ۾ ايندا آهن. پر ڏاڍا شاهوڪار آهن. بنگال جي رت پياڪ شاهوڪارن وانگر پنهنجي سرپرستن جي ڀيٽ ۾ ٿلها آهن. هو مهذب ۽ سٺا ماڻهو آهن. ڳالهائڻ ۽ ٻولي جي معاملي ۾ ڏاڍا هوشيار آهن. هو سنڌي کان سواءِ پشتو، بلوچي پارسي ۽ هندوستاني ٻوليون رواني سان ڳالهائي سگهن ٿا. ڪاروبار ۾ ڏاڍا پڪا آهن. شڪارپور جا رهاڪو خوش پوش ۽ مهذب آهن.
سنڌ جي سرزمين بابت هو لکي ٿو : ” سنڌ جي سرزمين ڏاڍي زرخيز آهي ۽ ان ۾ پاڻي ججهو آهي. ٿورو ئي کوٽڻ سان پاڻي نڪري ٿو ۽ کوهن جي ذريعي پوک ٿئي ٿي. هتي ڪيترائي قيمتي فصل ٿين ٿا. جهڙوڪ ڪمند، وونئڻ، ڪڻڪ، جَوَ، جوئر، ٻاجهري وغيره. البت حڪومت جو انتظام سٺو نه آهي. حڪمران صرف پنهنجي لاءِ جيئن ٿا ۽ ماڻهن جي فلاح ۽ بهبود ۽ ملڪ جي ترقي جو کين ڪوبه اونو نه آهي. زرخيز زمين غيرآباد پيئي آهي. درياءَ جي ٻنهي ڪپن جي قيمتي زمين کي شڪارگاهن جي صورت ۾ قائم رکيو ويو آهي ته جيئن حڪمران شڪار ڪن. “ هو لکي ٿو ته : ” عجب جهڙي ڳالهه آهي ته قدرتي زرخيزي وارا اهڙا ڀرڳڻا، جن جا ماڻهو شاهوڪار ۽ خوش هئڻ گهرجن، سي ٿورن ڄٽن ۽ ڏنڊي باز سردارن جا مطيع آهن، پر ساڳئي سنڌو کي سگهوئي اسان جي واپار لاءِ کوليو وڃي. ان کان پوءِ سنڌ جي سردارن جي غير سماجي رنڊڪ ختم ٿي ويندي. “
سنڌو ندي جي واپاري حيثيت بابت هو لکي ٿو : ” جيڪڏهن سنڌو درياءَ کي، واپار لاءِ کوليو وڃي ته انگلينڊ جي وچ ۾ نه اچڻ گهرجي. ايشيا جي منڊين ۾ روس سان چٽاڀيٽي ڪري سگهي ٿو، روسي سامان ۾ 30 سيڪڙو نفعو پئي ڪمايو. ٻئي پاسي قنڌار ۽ ڪابل ۾ برطانوي سامان، سئو سيڪڙو نفعي تي وڪرو پئي ٿيو. ان ڪري ظاهر آهي ته جيترو اسان سنڌو درياءَ کي ويجهو ٿينداسين. اسان جو نفعو به وڌندو. اهو واپار افغانستان ۾ ڏاڍو ڪارائتو ٿي پئي سگهيو. “ ڪونولي جي اها به راءِ آهي : ” سنڌو درياءَ کي واپار لاءِ کولڻ سان اسين رڳو انهن ملڪن ۾ نه پر بمبئي بدران انگلينڊ کان ايندڙ جهازن کي سنڌو مان روهڙي تائين آڻي سنڌ، راجپوتانا، برطانوي هندستان ۽ پنجاب ۾ گهٽ اگهه تي سامان وڪڻي سگهون ٿا. “ هو وڌيڪ لکي ٿو ته ” سنڌو کي پنهنجي نڪرڻ واري هنڌ کان، هندي ساگر تائين پنهنجا وسيلا ورهائيندي وهڻ ڏنو وڃي جنهن جي ڪناري وارين رياستن جا حاڪم تنگ نظري ۽ اقتدار جي تعصب سبب ان کي تمام وڏي رٿا بڻائي سگهن پر خوشي جي ڳالهه آيه ته هو برطانوي حڪومت کي رستو ڏئي رهيا آهن جيڪا واپار ۽ تهذيب کي نئين دنيا کان واقف ڪري رهي آهي.“
اهڙي طرح آرٿر ڪونولي جي تحرير اسان جي تاريخ جو اهو مواد فراهم ڪري ٿي.