رابرٽ ارسڪن
سترهين صدي عيسويءَ ۾ قدرت جي عظيم نعمتن سان سنڌ کي نوازيو هو. تن مان قلمي شورو به هڪ هو. سنڌ جي سرزمين ۾، خاص ڪري دو – آبو واري حصي ۾ ان زماني ۾ قلمي شورو تمام گهڻو ٿيندو هو. ڪن ضلعن ۾ زمين جي سطح تي هڪ ٿلهو ڪلراٺو تهه چڙهي ويندو هو. انهيءَ تهه کي کرڙي، ٿوري محنت سان ان مان قلمي شورو تيار ڪيو ويندو هو. انگلينڊ ۾، شوري جي طلب تمام گهڻي هئي ڇو ته اهو بارود ٺاهڻ، شيشي جي سامان ۽ ڪپڙي جي صنعت م استعمال ٿيڻ لڳو. ان ڪري سنڌ ۾ ڪمپني جي ايجنٽن کي حڪم مليو ته اوهان جي پرڳڻن ۾ جيترو به گهڻو قلمي شورو ملي سگهي اهو مهيا ڪريو. سن 1758ع ۾، سنڌ ۾ پيدا ٿيندڙ قلمي سوري جي هڪ هٽي حاصل ڪرڻ جي خاص مقصد لاءِ ايسٽ انڊيا ڪمپني، سنڌ ۾ ٻي ڪوٺي به جاري ڪئي ۽ شاهي فرمان جاري ڪري هڪ هٽي قائم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويئي. انهيءَ قلمي شوري جي صنعت کي وڌائڻ لاءِ سنڌ ۾ آيو ته هڪ سول سرونٽ جي حيثيت ۾، پر سنڌ جي عام سياسي سماجي ۽ تجارتي حالتن بابت جيڪو ان وقت بمبئي جي مرڪزي سرڪار کي لکيو. ان کيس سنڌ جو سياح بنائي ڇڏيو. بمبئي جي ڪمپني سن 1758ع ۾، سنڌ جي حاڪم ميان غلام شاهه ڪلهوڙي کان اجازت وٺي سنڌ ۾ تجارتي ڪوٺي قائم ڪئي. ان وقت سندن سامهون قلمي شوري جي تجارت هئي. پهريائين انگريز، پنهنجي هندو دلال رويچند جي معرفت ميمڻن کان قلمي شورو خريد ڪرڻ لڳا. پر جڏهن ان جي طلب وڌي ويئي تڏهن هنن سنڌ ۾، قلمي شوري ٺاهڻ جو ڪارخانو کولڻ چاهيو ۽ ان جي اجازت وٺڻ لاءِ ڪمپني جي ڊائريڪٽر رابرٽ ارسڪن کي سنڌ موڪليو. هن درٻار ۾ پهچڻ سان ميان غلام شاهه کي هڪ اشرفي، هڪڙو بخمل جو ٿانو ۽ ڪجهه آرسيون ڪمپني طرفان سوکڙي طور ڏنيون. ميان جواب ۾ کيس هڪ ڪيمخواب جو چوغو، هڪڙي شال، هڪ پٽڪو، هڪ خنجر هڪ سون سان مڙهيل تلوار، چاندي جي سنجن سان آراسته هڪ ايراني گهوڙو ڏنو. ان وقت مسٽر رابرٽ ارسڪن غلام شاهه کان پروانو حاصل ڪيو. جنهن موجب انگريزن کان سواءِ ٻي ڪنهن به قوم کي سنڌ ۾ قلمي شوري خريدڻ جي اجازت نه هوندي ۽ ان جو ڪوبه جهاز ٻڏي وڃي يا مال کي نقصان پهچي ته سرڪاري ماڻهو جهاز ڪڍڻ ۾ مدد ڪن ۽ رواج مطابق پنهنجو اجورو وٺي يا مال يا جهاز انگريزن جي حوالي ڪن. ساڳئي پرواني ۾، رابرٽ ارسڪن انگريزي جهازن تان محصول معاف ڪيو ويو.“ اهڙي طرح رابرٽ ارسڪن سنڌ جي حاڪم کان ڪارخاني کولڻ جي اجازت وٺي، هڪ خاص جهاز ۾ قلمي شورو صاف ڪرڻ جا ڪڙاهه آندا ۽ ڪارخاني ۾ ساليانو ڏهه هزار مڻ قلمي شورو صاف ٿيڻ لڳو ۽ اهڙي طرح مسٽر ڪرد جي لفظن ۾ انگريزي ڪوٺي وارن، شاهبندر تي قلمي شوري کي صاف ڪرڻ ۽ ڪاڙهي قلمي صورت ۾ آڻڻ ۾ وڏي پئماني تي ڪم ڪرڻ شروع ڪيو. ڪمپني کي سن 1764ع ۾ هن واپار مان پندرهن هزار اٺ سو چوراسي ( 15884 )رپيا نفعو مليو، جيڪو ان زماني ۾ وڏي ۾ وڏو نفعو هو.
ان زماني ۾ رابرٽ ارسڪن سنڌ ۾ ڪمپني جو ريزيڊنٽ هو. هن جيڪا ڪمپني کي رپورٽ موڪلي تنهن بابت ڊاڪٽر سارلي لکي ٿو : ” اها سنڌ جي تجارتي ۽ اقتصادي حالتن تي شاندار رپورٽ هئي. ان ڪمپني جي خاص تجارتي شين، ڪمپني جي تجارت کي تحفظ ڏيڻ ۽ بحري فوج قائم ڪرڻ جو ذڪر تفصيل سان ملي ٿو. هت انهيءَ رپورٽ جون چند ڳالهيون پيش ڪجن ٿيون. جن مان ان دور جي سنڌ جي خبر پوي ٿي. هو لکي ٿو : ” سنڌ چڱي ۽ امن پرور حڪومت جي هٿ هيٺ آهي. جتي اناج ۽ زندگي جي ٻين گهڻين ئي شين جي گهڻائي هميشه رهي آهي. هت ذهين ۽ تجربيڪار مزدور گهٽ آهن. شاهبندر جي آبهوا غير صحتمند آهي. جنهن ڪري ڪمپني جي اسٽاف جا ماڻهو بيمار رهن ٿا. هنن لاءِ لنگر کان وٺي شاهبندر تائين مناسب سفري سهولتون ڪين هيون. ان زماني ۾ سنڌ ۾ بحري جهازن کي ڦريو ويندو هو.“ ان ڪري هو لکي ٿو : ” ڪمپني جي گهرجي ته پنهنجن جهازن کي مسلح ڪري ۽ سنڌ ۾ شوري جي ڪارخانن لاءِ بوائلر موڪلي ڇو ته سنڌ ۾ اهڙو ڪاريگر ڪونهي جيڪو بوائلر ٺاهي سگهي.“
رابرٽ ارسڪن غلام شاهه جي درٻار جو ذڪر ڪندي لکي ٿو : ” مان جڏهن سنڌ جي حاڪم جي درٻار ۾ پهتس تڏهن سهڻي طرح منهنجو آڌرڀاءُ ڪيو ويو. سندس درٻار سهڻي نموني سينگاريل هئي. حڪمران وٽ هاٿي تمام گهڻا هئا ۽ هڪ هاٿي جي مستي ڪري جائداد کي ڪافي نقصان پهتو. “ هو لکي ٿو : ” ٺٽي ۾ هولي جو ڏڻ هندو ڏاڍي شايان شان نموني ملهائيندا هئا.“
مطلب ته رابرٽ ارسڪن، سنڌ بابت جيڪا مختصر معلومات ڏني آهي. تنهن مان ان وقت جي سنڌ جي خوشحالي جي مڪمل خبر پوي ٿي ته هي سرزمين ماضيءَ ۾ ڪيڏي نه زرخيز هئي ۽ هيءَ ملڪ وڏي اُپت وارو هو.