بشاري المقدسي
(ولادت : 336 هه )
ابوعبدالله شهاب الدين محمد مقدس بشاري، چوٿين صدي هجري ۽ ڏهين صدي عيسويءَ جو مشهور عرب سياح ٿي گذريو آهي. هو سن 336 هه / 947 ع ۾ بيت المقدس ۾ ڄائو. سندس والد صاحب رازو هو. بشاري کي ننڊپڻ کان ئي گهمڻ جو شوق هو. ان ڪري جڏهن وڏو ٿيو، تڏهن هن مراڪش کان تاشقند تائين اسلامي ملڪن جو سفر شروع ڪيو. هڪ ٻن مسلمان حڪومتن کي ڇڏي سڀني مسلمان حڪومتن جو دورو ڪري اتي جي رهاڪن، انهن جي رهڻي ڪهڻي ۽ زندگي جي ٻين شعبن کي تحقيقي نظر سان ڏٺو. ويهه سال سياحت ڪرڻ کان پوءِ ان پنهنجي اکين ڏٺي احوال کي قلمبند ڪيو. هو سنڌ ۾ به آيو ۽ هتان ئي واپس ويو. 20 ورهين جي سياحت کان پوءِ سنه 375 هه / 985 ع ۾ پنهنجا مشاهدا قلمند ڪيائين ۽ ان ڪتاب جو نالو ” احسن التقاسيم معرفته الاقاليم“ رکيائين. هيءُ سفرنامو پهريون دفعو سن 1877ع ۾ ٻيو دفعو 1906ع ۾ ڇپيو. بشاري جي ڪتاب ۾ مسلمان ملڪن جي معاشرتي ۽ معاشي حالتن، رسم رواج، جاگرافيائي حالتن، زبانن ۽ انهن جي لهجن، ماڻهن جي شڪل، صورت، مذهبن ۽ فرقن، هنرن ۽ فنن، پئداوار ۽ پيدائش، ميون، گلن، ٻوٽن، وڻن ۽ سڪن، شهرن ۽ واپاري منڊين،آمدني ۽ روانگي، ويرانين ۽ آبادين، شاهراهن ۽ مفاصلن، پهاڙن ۽ دريائن تي تفصيل سان روشني وڌي ويئي آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن ڪتاب کي هڪ منفرد حيثيت حاصل آهي. آخري باب سنڌ بابت آهي، جيڪو 14 صفحن تي ڦهليل آهي. هن ڪتاب جي خاص خوبي هيءُ آهي ته ان ۾ مسلمان ملڪن جا نقشا ڏنل آهن، جنهن ۾ سنڌ جو به نقشو ڏنل آهي.
بشاري، پنهنجي سفرنامي ۾ سنڌ ۽ سندس مليل علائقن کي هڪ اقليم جو نالو ڏنو آهي. ان سڄي اقليم کي ڇهن صوبن ۾ ورهايو اٿس. جن مان پهريون مڪران آهي لکي ٿو ته ” مڪران جو علائقو برپٽ بيابان لڳو پيو آهي. پاڻي گهٽ آهي. هيءُ علائقو گرم آهي. البت ڪي ڪي علائقا سرسبز ۽ شاداب باغن سان ڀريل آهن. مڪران جو والي نهايت عادل ۽ خداپرست آهي. مڪران جي گاديءَ جو هنڌ پنجگور آهي. جنهن کي اوچو ڪوٽ ڏنل آهي. وڏي مزار جي وچ ۾ جامع مسجد آهي.“ اقليم سنڌ جو ٻيو صوبو طوران آهي. هو لکي ٿو ” طوران جي گاديءَ جو هنڌ قضدار آهي.جيڪو واپار جو مرڪز آهي. هتي واپاري قافلا ڏينهن رات خراسان، ايران، افغانستان ۽ هندوستان کان اچن ٿا. کاڌي جون شيون جون شيون سستيون ۽ سٺيون آهن.“ اقليم سنڌ جو ٽيون ۽ مرڪزي صوبو منصورہ آهي. جنهن بابت بشاري لکي ٿو ته ” هيءُ هڪ مستقل ۽ مرڪزي رياست آهي. اڳ سڄي اقليم سنڌ ان جي ماتحت هئي. هت عربي ۽ سنڌي ٻوليون ڳالهائيون وڃن ٿيون. منصورہ سڀ کان وڏو شهر آهي. هتان جو جايون مٽي ۽ ڪاٺ جون ٺهيل آهن. هتان جي مسجد نهايت ڪشادي، سهڻي ۽ شاندار آهي. منجهس ڪٺ جي ڪاٺي جا چٽيل ٿنڀا جڙيل آهن. هتان جا رهاڪو علم دوست، سمجهو، بامورت، مسافردار ۽ ديندار آهن. هيءُ شهر علم ۽ واپار جو مرڪز آهي. هتان جون مينهون سهڻيون آهن ۽ کير گهڻو ڏينديون آهن. هتان جي هوا هلڪي آهن. سردي گهٽ پوندي آهي.“ سنڌ جي ديبل شهر جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ” ديبل هڪ وڏو رونق وارو بندرگاهه آهي. جنهن جي چوڌاري سون جي تعداد ۾ ننڍا ڳوٺ آهن. هن بندرگاهه جي وڏي اُپت آهي. هتان جا ماڻهو خوش خوراڪ خوش پوش ۽ خوش مزاج آهن. اقليم سنڌ جي چوٿين صوبي ويهند جو ذڪر ڪندي بشاري لکي ٿو : هيءُ علائقو پراڻي وقت کان مشهور آهي. هتان جو تخت گاهه به ويهند آهي. هيءُ شهر منصورہ کان به وڏو آهي. هتي ساون باغن جي گهڻائي آهي. هتان جا وڻ سڌا سنوا ۽ سهڻا آهن. ماڻهو سکيا ستابا آهن. کاڌي جون شيون سستيون ۽ سُٺيون آهن. “ بشاري سنڌ ولايت جي پنجين صوبي قنوج لاءِ لکي ٿو : ” هن جي گاديءَ جو هنڌ به قنوج آهي، هيءُ شهر نهايت شاندار آهي. هت گوشت سستو آهي. پاڻي مٺو ۽ هاضمي وارو آهي. شهر درياءَ جي ڪپ تي ڪشادو ۽ سهڻو اڏيل آهي. شهرجي چوڌاري باغ آهن. هتي جو حاڪم هندو راجا نهايت انصاف پسند ۽ مروت وارو آهي. “ سنڌ ولايت جي ڇهين صوبي ملتان جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو : ” ملتان جي آباديءَ جو وڏو حصو عرب نسل مان آهي. شهر سکيو ستابو آهي. واپاري جو وڏو مرڪز آهي. ماڻهو خوشرو ۽ ڪڻڪ رنگا آهن. بلند اخلاق بڇڙاين کان پاسو ڪندڙ، شراب ۽ جوئا جهڙين براين کان بچيل آهن. واپاري نهايت ايماندار آهن. بازارن ۾ ڪابه عورت سينگار ڪري نه نڪرندي آهي.“
بشاري سنڌ جي انهن ڇهن صوبن جي احوال ڏيڻ کان پوءِ سنڌ جو اجتماعي طرح هيئن ذڪر ڪري ٿو: ” سنڌ سون، واپار، دوائن، اوزارن، مصري ۽ ٻين سهڻين ۽ سٺين شين جو مرڪز آهي. هتي چانور، ڪيلو ۽ ٻيون عجيب شيون پيدا ٿين ٿيون. شين جا اگهه سستا ۽ شيون عام جام آهن. کجيون ۽ کارڪون گهڻيون ٿين ٿيون. ادب، انصاف ۽ سياست به سنڌ ۾ گهڻي هلي ٿي. واپار جو وٽ، نفعي جون شيون، فخر جهڙيون ڳالهيون واپار ۽ هنر گهڻو آهي. هتي جا شهر وڏا ۽ قبضا آباد آهن. ملڪ ۾ سلامتي، عافيت، امن امان ۽ امانتداري عام آهي. هن جي ڀر ۾ سمنڊ آهي ۽ درياءَ مهراڻ جنهن کي سنڌو درياءَ به چوندا آهن. وچ مان لنگهي ٿو. ميدان ۽ پوکون ته گهڻيون آهن. شهر سهڻا، درياءَ شرف وارو ۽ عجيب آهي. جيڪو برڪت ۽ فيض جو سرچشمو سمجهيو ويندو آهي. جهڙي طرح نيل درياءَ مصر جي وادي جي خوشحالي ۽ آسودگيءَ جو ضامن آهي.“
سنڌ ولايت جي پوشاڪ بابت بشاري لکي ٿو : اقليم سنڌ جا اڪثر رهاڪو، مٿي جا وار ڊگها رکندا آهن. سٿڻ ۽ چولو پهريندا آهن. ليڪن واپاري، امير ۽ درٻاري هڪ خاص قسم جو لباس استعمال ڪندا آهن. شوقين نوجوان، ڪنن ۾ واليون پائيندا آهن. مٿي جو لباس عام طر ح سان پٽڪو آهي.“ هتان جي واپار بابت هو لکي ٿو ” طوران مان مصري بر آمد ٿيندي آهي. صندان مان چانور گهڻي مقدار ۾ ۽ ڪپڙو ٻاهر موڪليو ويندو آهي. ساري ملڪ ۾ فراشين / پٿراِڻين ۽ غاليچن جي صنعت موجود آهن. ناريل ۽ عمدو ڪپڙو گهڻو ٻاهر موڪليو ويندو آهي. منصورہ مان کنڀاٽي جتيون موڪليون وينديون آهن.“ سنڌ جو مڻ مڪي مڻ جي برابر آهي. 4 مڻ مڪي به اٽڪل 34 سير ٿيندا. 8 مڻ ڪڻڪ هت 4 درهمن ۾ ملي ٿي. هن ملڪ ۾ ٻن قسمن جا سڪا جاري آهن. جن کي قاهريات ۽ طاطري سڏنو آهي. هتان جي جانورن ۾ فالح يعني ٻن ٿوهن وارو اٺ مشهور آهي. اهو اٺ بختي اٺ کان سهڻو ۽ گهڻو وڏو ٿيندو آهي. مهانگي هجڻ ڪري ان کي رڳو امير ئي خريد ڪري سگهندا آهن.“ محصول جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو: ” هت هر پاسي کان ايندڙ ۽ ويندڙ مال تي ڇهه درهم ٽئڪس ورتي ويندي آهي ۽ رڳو ملڪ ۾ داخل ٿيندڙ هر غلام تي ٻارنهن درهم ٽئڪس ورتو وڃي ٿو. هندوستان کان ايندڙ هر مال تي ٽئڪس جي شرح ويهه درهم آهي. سنڌ مان ايندڙي سامان جي قيمت جو اندازو لڳائي محصول مقرر ڪيو ويندو آهي. صاف ڪيل چمڙي جي کل تي هڪ درهم محصول آهي. “ هتان جي حاڪم کي هر سال ٽئڪس مان ڏهن لکن درهمن جي آمدني ٿيندي آهي. انهيءَ ڳالهه مان صاف ظاهر آهي ته بشاري المقدسي هڪ اهم عرب سياح آهي. جنهن ان وقت جي سنڌ جو چپو چپو گهميو ۽ ايڏي جامع معلومات، سنڌ بابت ڏني جيڪا اڄ اسان جي تاريخ جو اهم باب آهي.
سندس مشهور ڪتاب ” احسن لاتقاسيم في معرفته الاقاليم “ ٻه ڀيرا هالينڊ مان ٻيهر شايع ٿي چڪو آهي. هن ڪتاب ۾ اسلامي ملڪن جي سڙڪن، فاصلن، واپار ۽ جاگرافيءُ بابت ڄاڻ ڏنل آهي. سندس وفات چوٿين صدي هجريءَ جي آخر ۾ ٿي. هيءُ ڪتاب جيتوڻيڪ جاگرافي جي موضوع تي آهي، پر ان ۾ زندگيءَ جي ريتن، رسمن، عقيدن، مذهبي لاڳاپن، هنري خصوصيتن، فرقن، زبان، شڪل ۽ صورت جي احوال کي چٽيو آهي.
” احسن التقاسيم في معرفته الاقاليم “ تصنيف 375 هه / 985 ۾ سنڌ جي زرعي پيداوارن ۽ تجارتي اوج متعلق لکيو آهي. : ” دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ مصري چانور ۽ مشڪ جي پيداوار سنڌ ۾ آهي. سنڌ هڪ تجارتي ملڪ آهي. هتي سون، جڙي ٻوٽيون، ڪيلو، کارڪون، ڇوهارا، عمدا ٿين ٿا. هتي شيون گهڻائي ۾ ۽ سستيون آهن. عدل ۽ انصاف آهي ۽ سياست ۾ دانائي به آهي. “ ديبل ۽ منصورہ متعلق لکي ٿو: ” ديبل هڪ سامونڊي شهر آهي. هتي تقريباً هڪ سئو ڳوٺ آهن. سمنڊ جو پاڻي ٻوڏن وقت قلعي جي ديوارن سان لڳي ٿو. منصورہ مان عمدا جوتا، هاٿي، هاٿي جا ڏند ۽ ٻيون اعلى قسم جو شيون، جڙي ٻيوٽيون ٻاهر موڪليون وڃن ٿيون.“
هن ڪتاب جو اردو زبان ۾ ترجمو ” اسلامي دنيا دسوين عيسوي مين“ نالي سان خورشيد احمد فاروقي ڪيو. هيءُ ڪتاب 1962ع ۾ دهليءَ ۾ ڇپيو.