ناٿن ڪرو
ناٿن ڪرو بمبئي سول سروس جو هڪ اعلى علمدار هو. هو وڏو مڪار ۽ چالاڪ سياستدان هو. جنهن جي آڏو برٽش سرڪار جي خوشنودي ۽ سنڌ ۾ انگريز راڄ قائم ڪرڻ خاص مقصد هو. سندس زمانو 18 صدي عيسويءَ جو هو. برصغير ۾ هڪ وڏي سياسي، سماجي ۽ معاشي تبديلي اچي رهي هئي. مغل سلطنت جا پساهه پورا ٿي رهيا هئا ۽ ايسٽ انڊيا ڪمپني پنهنجا پير ڄمائي چڪي هئي، ۽ سنڌ ڏانهن سري رهي هئي. جيئن جيئن هندستان ۾ سندس سياسي طاقت وڌڻ لڳي تيئن تيئن هو سنڌ ۾ سياسي مفادن کي ترجيح ڏيڻ لڳي. ان ڪري هن ٽالپورن واري دور ۾، ٻيهر سنڌ ۾ ڪوٺي کولڻ جو ارادو ڪيو ته جيئن سياسي ۽ تجارتي مقصد پورو ٿئي. ان ڪري ڪمپني پنهنجو پهريون وفد سن 1799ع ۾ ناٿن ڪرو جي سربراهي ۾ سنڌ موڪليو. هن شهداداڻي سرڪار سان ڳالهائي، ڪراچي ۾ عمارت تعمير ڪرائي واپار شروع ڪيو. ناٿن ڪرو جو بنيادي مقصد سياست هو. ان ڪري هن ڪراچي ۽ ٻين شهرن ۾، پنهنجن ايجنٽن جو ڄار وڇائي ڇڏيو. ناٿن ڪرو سنڌ ۾ 17 مهينا رهيو. هن سنڌ بابت وڏي معلومات گڏ ڪئي ۽ سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ معاشي حالتن جي ڄاڻ حاصل ڪئي. جنهن مان هو هن نتيجي تي پهتو ته سنڌ جي حڪومت فوجي ۽ سياسي لحاظ کان مضبوط نه آهي ۽ جيڪڏهن انگريزي فوجون افغانستان تي حملو ڪن ۽ جيئن آهي سنڌ مان گذرن ته اها سندن راهه ۾ رڪاوٽ نه وجهي. هن پنهنجي قيام دوران جيڪا رپورٽ تيار ڪئي ان ۾ سنڌ جي تاريخ ۽ سماجي، سياسي ۽ معاشي حالتن بابت قيمتي مواد آهي. ان رپورٽ ۾ هن هتان جي حڪومت، فوج، آبادي، پئداوار، شهر ۽ بري ۽ بحري رستن جي باري ۾ تفصيل سان لکيو آهي. هو جيئن ته بنيادي طرح ٽالپرن جي حڪومت جي خلاف هو. ان ڪري سندس تحرير ڪجهه تلخ ۽ ترش به آهي.
ناٿن ڪرو لکي ٿو : ” سنڌ هڪ زرخيز علائقو آهي. پر هتان جا ماڻهو جاهل، ڄٽ، مغرور، بي خبر، جهيڙاڪ ۽ پوئتي پيل آهن. جن ۾ نه تهذيب جا ڪي گڻ آهن ۽ نه وري ڪي وحشيپڻي جا اوصاف منجهن آهن، جنهن جا هاري ناري اڌ بکيا ۽ مظلوم آهن. جن پنهنجي حياتيءَ ۾ غلامي ۽ مفلسي کان سواءِ ڪي به ڪين ڏٺو آهي. مير فتح علي خان، حيدرآباد جي ڀرسان زرخيز ترين زمين جي ايراضيب مان هڪ خاص قسم” ڪوتا پاچ “ رهي ٿو، جنهن کي شڪار ڪرڻ، هن جي بهترين وندر آهي. ۽ انهي ڪري خود سندس خزاني کي اٽڪل ٻن ٽن لکن رپين جي ڍل جو نقصان پيو آهي.“ واپار بابت لکي ٿو ته ” سنڌ ۾ مال درآمد ڪرڻ مان ڪافي فائدو آهي پر محصول جي سختي ۽ هيسائڻ جي نيتي واپار کي تڪڙو تباهه ڪري رهي آهي ۽ انهي ڳالهه لاءِ هتان جي حاڪمن کي جيڪي پنهنجي وقت ( حال ) کان اڳتي بنهه ڪين ٿا سوچين، رتي برابر به ڳڻتي ڪانهي. هن وقت واپاري صلاحيتون ڏيکارڻ ۽ پنهنجي دولت جو مظاهرو ڪرڻ سان، ماڻهن کي انعام اڪرام ملڻ ته ٺهيو مورڳو انهيءَ ڪري مٿن دٻاءُ ۽ ظلم ڪيو ٿو وڃي. انهيءَ ڪري هرڪو شخص لازمي ٿو سمجهي ته پنهنجن صلاحيتن کي وڌائڻ بدران، انهن کي دٻائي ڇڏي. نتيجو اهو نڪتو آهي جو ماڻهن جون دليون ڪومايل آهن ۽ ملڪ ڏينهون ڏينهن پوئتي ٿيندو ٿو وڃي. ٺٽي شهر جا ڪيترائي صنعتڪار شهر مان لڏي هندستان هليا ويا آهن.“ هو لکي ٿو : ” سنڌ جا شهزادا غير معمولي ويڪرا ۽ ٿلها مڙس هئا، ايتريقدر جو بلوچ سردارن ۽ ڪامورن مان ڪيترا، يورپ جي ڪنهن به ڪرسي جي ماپ کان نهايت وڏا هئا. ٿولهه کي عظمت جي نشاني يا امتياز سمجهيو ويندو هو. ايتريقدر جو ان کي سونهن جي نشاني سمجهيو ويندو هو ۽ ان لاءِ هنن ۾ هڪ خاص چاهه هوندو هو. “ هو لکي ٿو : ” سنڌ جاماڻهو راڳ جا نهايت ئي شوقين هئا ۽ ساز توڙي آواز جي موسيقي ۾ وٽن سٺا فنڪار هئا. “ سنڌ جي آدمشماري بابت هو لکي ٿو : ” سنڌ جي آدشماري بابت اندازو تيسين اڻ پورو ۽ اڻ ريتائتو ٿيندو. جيسين اهو اندازو ڪن سرڪاري دستاويزن جي روشني ۾ سموري ملڪ جي پڙتال ۽ تياس جي خيال سان نه ڪيو ويو آهي. پر اهڙا دستاويز ملي ڪين ٿا سگهن. ملڪ جا مختلف حصا پکيڙ ۽ حالت جي لحاظ کان هڪٻئي کان نرالا آهن ۽ ڪيترائي خانه بدوش قبيلا، پنهنجي چوپائي مال سان، هڪ چراگاهه کان ٻئي چراگاهه تائين گهمندا ڦرندا وتندا آهن. هو اتي جي عام رهواسين سان اهڙي طرح مليو وڃن جو ڳڻپ ۽ تخمينن کي ئي منجهايو غلط ڪريو ڇڏين. حڪومت جي گهڻي ظلم ۽ هرقسم جي مزدورن ۽ ڪاسبين جي دلڪشي جي ڪري، گذران جي ذريعن جي نسبت سنڌ جي آدمشماري ڇڊيري آهي. “ هو لکي ٿو ته : ” سنڌ جي فوجي طاقت اٽڪل چاليهه هزار آهي. عام شوق ۽ جوش جذبي وارن ڏينهن ۾، انگ ان کان گهڻو هوندو آهي. “ هو لکي ٿو ته ” ڪراچي ۽ حيدرآباد جي وچ وارن ڳوٺن ۾ چوپايو مال گيهه ۽ کير جهجو ملي ٿو.“
ناٿن ڪرو جي سياسي خيالات جي عڪاسي هيٺين تحرير مان ملي سگهي ٿي. هو لکي ٿو ته : ” سنڌ ۾ انگريزن جي موجودگي جي ڪري افغانستان جي بادشاهه زمان شاهه جو سمورو ڌيان، سنڌ ڏانهن ڇڪيل رهندو آهي. سنڌ هڪ اسلامي رياست آهي. جنهن سان دوستي رکڻ ڪري، اسين آساني سان قنڌار تي فوج ڪشي ڪري سگهنداسون. افغان بادشاهه سان جيڪڏهن ٽالپورن جي جنگ لڳندي ته اسين هر حال ۾ فائديمند رهنداسون ۽ سنڌ ۾ قيام ڪرڻ ڪري اسين وچ ايشيا جا حالات معلوم ڪري سگهنداسو. هو لکي ٿو ته : ”جيڪڏهن انگريز سنڌ تي ڪاهه ڪرڻ چاهين ته کين پهريائين ڪراچي کان 10 ملين جي فاصلي تي گسري (گِذري) وٽ فوجون لاهڻ گهرجن. هت کاري جي ڏکڻ اوڀرندي پريان وڏا جهاز، لنگر انداز ٿين ٿا. ڪناري وٽ فوجون لاهڻ گهرجن ۽ حفاظت لاءِ مختصر توبخانا رکڻ جي ضرورت پوندي. ڪراچي ۾ سستائي آهي. هتي چوپايو مال ۽ گيهه جام ملي ٿو. ڪراچي کان ٺٽي تائين، سڌو سنئون رستو وڃي ٿو. جنهن تان، آساني سان توبخانو لنگهي سگهندو. درياءَ رستي به ٺٽي پهچي سگهيو. سنڌو ندي جي ٻيڙين تي قبضو ڪرڻ کان پوءِ حيدرآباد جو قلعو ڪناري کان فقط ڇهن ميلن جي پنڌ تي آهي. رستي تي فقط هي تڪليف جو هر وقت بلوچي لشڪر تيار بيٺل رهي ٿو. ٺٽي ۽ حيدرآباد جي وچ ۾ جهرڪن جو شهر آهي. هت اناج، چوپايو مال ۽ گيهه جام ملي ٿو. ڪراچي ۾ قبضو ڄمائڻ هرحال ۾ بهتر ٿيندو. “ هو هتي جا جوکيا ۽ نومڙيا (نهمڙيا ) ٽالپرن جي خلاف آهن. سندن چوڻ آهي ته سندن زمين تي ٽالپورن قبضو ڄمايو آهي. جيڪڏهن اسان مٿن هٿڙو گهمائينداسون ته حيدرآباد پهچڻ تائين اسان جا معاون ۽ مددگار ٿيندا. جيڪڏهن ميان عبدالبني ڪلهوڙي جي پوين مان ڪو سنڌ لاءِ حقدار کڙو ڪنداسين ته پوءِ ٽالپور سنڌ مان تڙجي ويندا.“
انگريز واپارين جا آزاد افغانستان جي حڪمرانن ٺيڪ نه ٿي ڄاتا. ان ڪري هنن سنڌ جي شهداداڻي ٽالپورن حڪومت کي لکيو ته ” سنڌ مان انگريز کي نيڪالي ڏني وڃي. “ ان وقت تائين ” ناٿن ڪرو“ کي سنڌ ۾ آئي مس هڪ سال ٿيو هو، جو سنڌ جي حاڪم مير فتح علي خان کيس 15 ڏينهن اندر سنڌ مان نڪري وڃڻ جو حڪم نامو جاري ڪيو. هو 29 آڪٽوبر 1800ع تي ٺٽي مان نڪري وڃي بمبئي پهتو. جتي هن ايسٽ انڊيا ڪمپني سرڪار کي سنڌ تي قبضو ڪرڻ لاءِ لکيو. ڇو ته هن سمجهيو ٿي ته سنڌ تي قبضي کان پوءِ افغانستان جي حڪومت کي غير مستحڪم ڪرڻ سولو ٿي پوندو.
بهرحال ناٿن ڪرو، سنڌ جو اهو سياح آهي جنهن کي مشهور تاريخدان جناب ڊاڪٽر مبارڪ علي برطانيا جي انهن سياحن مان ڳڻي ٿو جيڪي هت بحيثيت سفارتڪار جاسوس ٿي آيا. سندس معلومات ان دور جي سياسي تاريخ جو املهه خزانو آهي.