لطف الله سورتي
لطف الله سکر لاءِ لکي ٿو ته : ”هيءَ شهر درياءَ جي ساڄي ڪناري تي آهي. هاڻ تباهه ٿي چڪو آهي. “ چون ٿا ته شاهه شجاع ۽ خيرپور واري ميرن جي جنگ هت لڳل آهي. جا کرڙي جي جنگ جي نالي سان تاريخ ۾ ڄاتي وڃي ٿي. تنهن وقت سکر جي جيڪا تباهي ٿي ان مان هي شهر اڃا تائين چڙهيو ناهي. درياءَ جي ڏاڻي ڪناري تي شاهي آبادي وارو شهر روهڙي انهيءَ بکر جو قلعو وچ ۾ درياءَ ۾ هڪ ننڍڙي ٽڪنڊي ٻيٽ تي ٻڌل آهي. هو لکي ٿو ته سنڌ جا ماڻهو آسودا ۽ هنن ڏڪر جي مصيبت ڪڏهن ڏٺي به ڪين آهي. لطف الله لکي ٿو ته ” ٺٽي ۾ ڏهاڪو هزار ماڻهو رهن ٿا. مارڪيٽون بلڪل تنگ ۽ شهر جون گهٽيون صاف نه آهن. شهر جا رهاڪو ڪونه ڪو ڪم ڪندڙ آهن. هتي کيس ۽ لونگيون اُتر سنڌ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ عمديون ٿين ٿيون. هن حصي ( ڪم نه ) جون عورتون سنڌ جي باقي حصن جي عورتن وانگر نهايت سادو ۽ سستو لباس پهرين ٿيون. هتي اٽي ۽ تيل جون چڪيون ۽ گهاڻا آهن. جن کي اُٺ ڇڪيندا آهن. ٺٽي ۾چئن سون کان مٿي مسجدون آهن پر ڀائنجي ٿو ته اهي سموريون ائين ئي فنا ٿي وينديون. هن شهر جون سرون ۽ مٽي جا ٿانو نهايت مضبوط ۽ جٽادار ٿين ٿا. سمجهان ٿو ته ان جو سبب هتان جي قسم جي زمين آهي جا اڇي چيڪي ۽ واري گڏيل آهي. هتي عام طرح گهر ڪچي مٽي ۽ ڪاٺ مان ٺهيل آهن. ڇتيون ٿڌيون اٿن جن جي مٿاڇري کي مٽي سان لنبيو وڃي ٿو. اندر وارين ڀتين کي ٻنهي پاسن کان مٽي جو ليپو ڏنل هوندو آهي. شاهوڪارن جون ڪي ٿوريون جايون پڪين سرن جو ٺهيل آهن ۽ ڪن مٿان ماڙي پڻ اٿن.“
اسڪن مير جي درٻار جو ذڪر ڪندي لکي ٿو : ” چئن يارن واري شاهي صندل تي جنهن جي مٿان هڪ سادو ايراني قالين وڇايل هو، ان تي مير حڪمران نور محمد خان، نصير خان، مير محمد خان ۽ نوجوان مير شهداد خان ويٺا هئا، ڀر ۾ تلوارون ۽ ڍالون پيون هيون. اهوئي سندن تخت هو. انگريزي نمائندو ۽ سندس ساٿي ڪرسين تي ويٺا جيڪي خاص هنن لاءِ آنديون ويون هيون پر درٻار ۾ داخل ٿيڻ تي کين لاهڻا پيا باقي ماڻهو سڀ هيٺ غاليچن تي ويٺا. هٿياربند بلوچ ۽ سنڌي ور ور ڪري اسان ڏي ائين پئي گهوريائون ڄڻ اسين سندن قاتل هئاسون.“
لطف الله سورمتي اصل مالوهه جو رهاڪو هو ۽ گجرات ۾ رهيل انگريز علمدارن کي فارسي پڙهائيندو هو. نومبر 1838ع ۾ ڪپتان ايسٽوڪ لطف الله کي سنڌ ۾ انگريزي ريزيڊنٽ ڪرنل سر هينري پاٽنجر جو نائب مقرر ڪيو. ڪپتان ايسٽوڪ، لطف الله کي گڏ سنڌ هلڻ جي آڇ ڪئي. جا هن قبول ڪئي. ايسٽوڪ کيس پنهنجو منشي ۽ فارسي جو استاد مقرر ڪئي. جا هن قبول ڪئي. ايسٽوڪ کيس پنهنجو منشي ۽ فارسي جو استاد مقرر ڪري، پاڻ سان گڏ سنڌ ۾ وٺي آيو. لطف الله سنڌ ۾ پنهنجي آمد ۽ هتي پنهنجي قيام واري زماني جا تاثرات پنهنجي هڪ خود نوشت سوانح ۾ قلمبند ڪيا. جيڪي پوءِ ڪئپٽن ايسٽوڪ، ٺاهي ٺوڪي فارسيءَ مان انگريزي ۾ ترجمو ڪري ” آٽو باءِ گرافي آف لطف الله “ جي نالي سان شايع ڪرايا. هيءَ ساڳيو ڪتاب گهڻو گهڻو اڳ قادر بخش نظاماڻي، سنڌي ۾ ترجمو ڪيو هو. لطف الله جو هيءُ سفرنامو، ان دور جي سنڌ جي سياسي ۽ سماجي حالتن جي تصوير پيش ڪري ٿو. هو لکي ٿو ته : اسين پهرئين ڊسمبر 1928ع جي آڌي رات جو، جهازن جي آڙماڙ تي، سنڌ ڏانهن روانا ٿياسين. پنجين تاريخ تي، اسان درياءَ جي کاٻي ڪناري، سنڌ جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ ۾ پهتاسون. هتان جا ماڻهو تمام مسڪين هئا. سندس گهر اهي جهوپڙا هئا. سارو ڪٽنب هت پڪي گهر ۾ رهيل هو. جنهن ۾ زال مڙس، پٽ، ننهن ۽ ٻار وغيره سمورا هڪڙي ئي پڪي دلان ۾ گاهه جي مٿان تڏا وڇائي. ان کي هنڌ بنائي سمهي پوندا هئا. عام طرح هنن جو کاڌو چانورن جي ٿُلهي ماني ۽ تازي يا سُڪل مڇي آهي. هي ماڻهو تماڪ ۽ بصرن جا شوقين آهن. هتي ڍلون ۽ محصول گهڻو ڪري خمس ( پنجين پتي ) جي صورت ۾ ورتو وڃي ٿو. پوک چانورن جي ٿئي ٿي. هاريءَ کي فصل جون پنجون حصو ملندو هو. باقي چئن حصن مان اڌ سرڪار ۽ اڌ زميندار کڻندو هو. هڪ جڳهه تي هو لکي ٿو : ” هاڻي آءُ سنڌين سان لهه وچڙ ۾ آيس ۽ ساڻن ڳالهائڻ ٻولهائڻ وسيلي سندن ٻولي جا محاورا سکيس. سُستي ۽ بيڪاري سنڌين جي مکيه عادتن مان آهي. درياءَ جا ناکئا سارو ڏينهن منهنجي تنبوءَ ٻاهران ويٺا بحث مباحثا ڪندا هئا ۽ بٽ شٽ هڻندا هئا. هڪ وينتي چيو ته ملڪ تي سگهو ئي انگريزن جو قبضو ٿي ويندو. ان ۾ ٽالپورن جو ڏوهه پڻ آهي. خاص ڪري مير صوبدار جو، جيڪو اڃا تائين انگريزين جهڙي هڙکائو قوم جي دوستي جو دم پيو ٿو ڀري. ٻئي چيو ته جيستائين ميرپور وارو مير شير محمد اسان جي پاسي آهي. تيستائين ڪوب ڊپ ڪونهي ۽ جي خدا چاهيو ته انگريز جيڪو خزانو، هٿيار ۽ ٻيو سامان هن ملڪ ۾ آڻي رهيا آهن. اهو سمورو اسان جو ٿيندو. ٽيون هڪ سفيد ريش سنڌي ٿڌو ساهه کڻي چوڻ لڳو ته يارو اوهين ويٺا هوائي خواب پيا ڏسو. اوهان اهي ترنگا شيطان ڏٺائين ڪين آهن. برابر مڙس مڙس جو مٽ آهي ۽ هڪ جوان ٻن ٽن کي منهن ڏيئي سگهي ٿو. بشرطيڪ تلوار جو مقابلو تلوار سان هجي. انگريزن وٽ تلوارون ڪين آهن ۽ جي اٿن ته اسان جي لٺين سان هجي. انگريزن وٽ تلوارون ڪين آهن ۽ جي اٿن ته اسان جي لٺين کان به چٽ آهن. پر هو پنهنجي گولين واري شيطان هٿيار سان پري کان ئي مڙس ڪيرائي ٿا وجهن.“
هو لکي ٿو : ”حيدرآباد شهر وچان لنگهندي مون ڏٺو ته ڪي مون کي گهوري رهيا هئا ۽ پنهنجي ٻولي ۾ مون کي بدشد ڳالهائي رهيا هئا. مون پنهنجي دوست پير بدرالدين کي چيو ته هنن لاءِ اوهان ڇا ٿا چئو. ڇا اوهان جي ملڪ ۾ پرديسين سان ههڙو سلوڪ ڪيو ويندو آهي. هن وراڻيو ته هي جهنگلي ڳوٺاڻا سپاهي آهن هنن کي فرنگين لاءِ ڌڪار آهي ۽ اوهان کي به فرنگين جو ماڻهو سمجهي پڪي رهيا آهن. تنهنڪري هنن جي بڪواس جو ڪوبه خيال نه ڪريو. خود ريزيڊنٽ صاحب پاڻ هنن جي بڪواس تي ڪو ڌيان ڪونه ڏيندو آهي. هو لکي ٿو ته : جڏهن اسين ميرن جي درٻار ۾ پهتاسون ته هٿياربند بلوچ ۽ سنڌي ور ور ڪري اسان ڏانهن ائين خارن ۾ پئي گهوريائون ڄڻ اسين سندن خوني يا قاتل هئاسون. مير حڪمران نور محمد ٽالپور نهايت داناءُ، بلند خيال ۽ بهادر انسان ٿي لڳو. وچولي قد ۽ درمياني عمر جو هڪ سهڻو انسان هو. جڏهن اسان ساڻن نئين معاهدي جي ڳالهه ڪئي تڏهن هن پنهنجن ٻن ساٿين کي بلوچي زبان ۾ چيو : ”جيڪو فرنگين جي وعدن تي اعتبار ڪري ان تي لعنت وجهي. “ ۽ پوءِ نهايت ڳنڀير ٿي انگريزي نمائندن کي مخاطب ٿي فارسي ۾ چيائين : ” مان سمجهان ٿو ته اوهان جا عهدناما معاهدا، اوهان جي سهولت ۽ موجب ڦري گهري سگهن ٿا. ڇا پنهنجن دوستن ۽ مخلصن سان ههڙي قسم جو سلوڪ ڪيو ويندو آهي؟ اوهان اسان کان اجازت گهري ته اسين پنهنجي ملڪ مان فوجون لنگهائي وٺي وڃڻ جي اجازت ڏيون. اسان بنان هيڪ اوهان جي دوستي جي وعدن تي اعتبار ڪري اوهان کي اهڙي اجازت ڏني. جيڪڏهن اسان کي خبر هجي ها ته پنهنجون فوجون اسان جي ملڪ اندر داخل ڪرڻ کان پوءِ اوهين اسان جي سلامتي کي خطري ۾ وجهي اسان تي هڪ نئون معاهدو مڙهيندا. جنهن ۾ اسان کان ٽي لکي رپيا سالياني ڍل ۽ ايڪيهه لک روپيا نقد فوجي خرچ لاءِ بروقت طلب ڪندا ته اسين هوند پنهنجي ۽ پنهنجي ملڪ جي حفاظت جو ضروري قدم کڻون ها. اوهان کي خبر هجي ته اسين بلوچ آهيون ۽ ڪي سوداگر يا واپاري نه آهيون. جن کي اوهين سولائي سان ڊيڄاري سگهندا. تنهن کان سواءِ اسين ملڪ جا اڪيلا حڪمران آهيون. پر ساري قوم جا مفاد حڪومت سان ڳنڍيل آهن. “ مباحثي ڳالهين کان سواءِ لطف الله سنڌ جي مختلف شهرن ٺٽي، حيدرآباد، سکر، بکر ۽ شڪارپور جو تاريخي ۽ سماجي جائزو به پنهنجي ڪتاب ۾ پيش ڪيو آهي. اهڙي طرح سندس هي سفرنامو اسان جي تاريخ جو اهم باب آهي. لطف الله سورتي جو مذڪوره سفرنامي جو سنڌ سان لاڳاپيل هڪ حصو ” سنڌ جو سفر “ نالي سان قادر بخش نظاماڻي صاحب ترجمو ڪري سنڌي ادبي بورڊ طرفان ڇپايو آهي.