نڪولس وٿنگٽن
نڪولس وٿنگٽن پهريون سياح آهي، جنهن سنڌ ۾ جيڪي ڏٺو ان کي ايمانداري سان لکيو. هو ايسٽ ڪمپنيءَ ۾ نوڪري ڪندو هو، جتي هن پهرئين سورت ۽ پوءِ آگري ۾ به پنهنجا فرائض سرانجام ڏنا. هو واپار جي خيال سان بمبئي ۽ سرفيج به ويو هو. ڪمپني طرفان هن کي آڪٽوبر 1613ع ۾ سنڌ ۾، نير جي خريداريءَ لاءِ موڪليو ويو. سندس تجارتي قافلي ۾ به واپاري، چار ملازم، اَٺ اُٺ ۽ اَٺ اُٺ جت هئا. وٽس تجارتي سامان به تمام گهڻو هو. سنڌ ۾ هو احمد آباد کان ٺٽي، خشڪي رستي آيو. اهو رستو ڪلال ۽ راڌڻپور مان لنگهي. ڪڇ جي رڻ مان ٿيندو ٺٽي ڏانهن ٿي ويو. نڪولس آيو به هن رستي سان ۽ واپس به هن رستي سان ويو. سندس سنڌ جي سفر جو احوال ” فاسٽرس ارلي ٽريولس “ نالي ڪتاب مان ملي ٿو. جنهن ۾ ان دور جي سنڌ جي معاشي ۽ معاشرتي تاريخ سان گڏ امن امان جو پتو پوي ٿو.
نڪولس لکي ٿو : ” ننگر پارڪر هڪ ننڍڙو ڳوٺ آهي، پر هت سياحن کي ضرورت جون سڀئي شيون ملن ٿيون. ريگستان جي جنهن ٽڪري مان اسين ٽپياسين اتي جهنگلي گهوڙا، ڳاڙها هرڻ، لومڙيون ۽ مختلف جهنگلي جانور تمام گهڻا هئا. هي ڳوٺ تائين نه ڪو ڍل ڀريندو هو نه وري ڪنهن سرڪاري علمدار کي کنگهندو هو. هن دور ۾ مغلن جو سنڌ ۾ ڪنٽرول بنهه گهٽ هو. ماڻهو اڪثر پيشور چور ۽ ڌاڙيل هئا. جڏهن به سندس مقابلو فوج سان ٿيندو هو ته اهي پنهنجي گهرن کي اجاڙي، جبلن ۽ ٽڪرن ۾ لڪي ويندا هئا. جيئن ته سندن گهر، سڪل گاهه ۽ گاري مان ٺهيل هوندا هئا ۽ ان جي شڪل ماکيءَ جي ماناري جهڙي هوندي هئي. ان ڪري، سڙي رک ٿي ويندا هئا. اهڙن گهرن کي ٻيهر ٺاهڻ سولو هو. مسافرن جي نگراني لاءِ ڪسٽم جو انتظام سهڻو هو. هت پاڻي کارو / ٻاڙو هو، ان ڪري ان ۾ کير ۽ ماکي ملائي پيئڻو پيو، پر ان مون کي بيمار ڪري وڌو.“
17 هين صدي عيسويءَ جي شروعات ۾ سنڌ ۾ ڌاڙيل ڏاڍا هئا. اهڙن ڌاڙيلن نڪولس جي قافلي کي به اچي ورايو پر سندس ماڻهن تير وسايا ۽ نڪولس پستول مان فائر ڪري کين ڀڄائي ڪڍيو. ان کان پوءِ هن ٺٽي کان ٽيهه ميل پري گورنر سان ملاقات ڪئي. هو لکي ٿو ” گورنر مون سان خاص مهرباني مليو. مون کان منهنجي ملڪي حالتن بابت ڳالهه ٻولهه ڪيائين ۽ مون سان گڏ شراب به پيتائين. گورنر مون کان منهنجيون قيمتي شيون ائين چئي کسي ورتيون ته هو انهن کي مغلن تائين پهچائيندو. هن مون سان هيءَ به واعدو ڪيو ته هو مون کي ٺٽي تائين سلامتي سان پهچائيندو. سندس ان يقين دهاني تي اسان خوب ننڊ ڪئي اٽڪل ٻي بجي گورنر اسان کي اُٺ تيار ڪرڻ لاءِ چيو درياءَ سان ڏيڍ ميل هلڻ جو حڪم ڏنو. سندس ماڻهو اسان کي هڪ بند جاءِ ۾ وٺي آيا ۽ اُٺن تان سڀ سامان ۽ ٻيون سڀ قيمتي شيون به کسي ورتيون. جن جو املهه اٽڪل ويهه هزار رپيا هو. هن سڀني تاجرن ۽ سندن ملازم کي به قتل ڪري ڇڏيو. پر مون کي ۽ منهنجي نوڪرن کي آزاد ڪيو. “ وٿنگٽن ٺٽي جي باري ۾ لکيو آهي : ” سنڌ جي ٺٽي شهر جي مقابلي ۾ ٻيو شهر نه آهي. ايتريقدر جو هندستان جو ڪوبه شهر واپار ۾ ٺٽي کان وڌيڪ نه آهي. ڏکڻ سنڌ جو تختگاهه ٺٽو بي شڪ هندستان جو عظيم ترين واپاري مرڪز هو. سنڌ جو مکيه بندر لاهري ٺٽي کان ٽن ڏينهن جي پنڌ تي هو. ٺٽي جي ويجهو سنڌو درياءَ ۾ چار هزار ٻيڙيون هونديون هيون. سنڌ جي بندرن ۽رستن تي راهداري جا محصول ۽ چونگيون هونديو هيون. سنڌ جو چوپايو مال، سموري هندستان جي بهترين چوپائي مال مان لکيو ويندو هو ۽ گهڻي گوشت ۽ عمدي کير کان مشهور هو.“
ان کان سواءِ وٿنگٽن لکي ٿو : ” گورنر اسان کي ڦري واپس احمد آباد وڃڻ لاءِ اسان کي چيو، اسان وٽ ڪجهه به نه هو. بي يارو مددگار ۽ سواءِ ڪنهن سونهين جي مارچ 1614ع ۾ مان واپس روانو ٿيس. مون کي رستي جي ڪابه خبر ڪانه هئي. صرف ڌڪي تي پئي سفر ڪيم. ڏينهن رات پنڌ ڪرڻ کان پوءِ، رات جي وقت ۾ جتي غريب مالوندن جا گهر نظر ايندا هئا ته انهن وٽ آرام ڪندو هوس. سندس روش همدردي واري هئي. هنن کان جيڪو ڇڱو ٿي سگهيو سو ڪيائون. گهوڙا ٿڪي پيا هئا ۽ مان به پنڌ کان نڍال ٿي پيو هوس. پيدل پنڌ ڪرڻ جو تجربو به ڪونه هو. رات مان ڪنهن نه ڪنهن ڳوٺ ۾ رهي ماڻهن کان مدد گهرندو هوس. مون کي اهي ڳوٺاڻا ڏاڍا ڀلا لڳا. ڇهين ڏينهن اُڃ ۽ بُک کان بيحال ٿي، ننگرپارڪر پهتس. هت مون کي احمد آباد جو هڪ هندو واپاري مليو. جنهن مون کي پئسا به ڏنا ۽ منهنجن ماڻهن کي ضروري سامان ۽ ڪپڙا به وٺي ڏنا ۽ رهائش جو خرچ پکو به ڏنو. مان اتي چار ڏينهن رهي ٿڪ پٽيو. اتان پوءِ ان واڻئي جي ماڻهن سان راڌڻپور آيس ۽ اهڙي طرح احمد آباد واپس پهتس. “
نڪولس وٿنگس جي هن سفرنامي مان ان دور جي، جيڪو مغلن جو سونهري دور سڏجي ٿو، جنهن مان لاقانونيت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. بهرحال وري به سنڌي ڳوٺاڻن جي انساني همدردي، حسن سلوڪ، مهمان نوازي ۽ پيار ۽ محبت جا تاريخي ثبوت نڪولس ضرور فراهم ڪري ٿو ۽ انهن کي ساراهي ٿو.
” اوائلي هند جا سفر “ ڪتاب ۾ وليم ڊبليو فاريسٽ هن جو ذڪر ڪيو آهي. هيءُ ڪتاب آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس سال 1921ع ۾ ڇپايو. هن ڪتاب ۾ ڪجهه سياحن جو ذڪر ڪيل آهي جن سنڌ ڏٺي هئي.