جوزف سالبئنڪ
جوزف سالبئنڪ مشهور برطانوي سياح هو. هو ڄائو ۽ نپنو انگلستان ۾ ۽ سنڌ ۾ سن 1619ع ۾ آيو. هن کي شوق ته ايران گهمڻ جو هو ۽ ايران وڃڻ لاءِ هن سنڌ جو رستو اختيار ڪيو. جڏهن هو سنڌ ۾ آيو. تڏهن هن سنڌ کي واپار، صنعت ۽ زراعت جي لحاظ کان خوشحال ڏٺو ۽ انهن شين جو هن نهايت تفصيل سان ذڪر ڪيو. سندس مواد گهڻو تڻو ته گم ٿيل آهي باقي ٿورو گهڻو بمبئي رڪارڊ جي پرچار نمبر ٽئين ۾ آهي.سندس احوال ڊاڪٽر سورلي پنهنجي ڪتاب ” شاهه عبداللطيف آف ڀٽ “ ۽ ڊاڪٽر ڇٻلاڻي پنهنجي ڪتاب ” سنڌ جي اقتصادي تاريخ “ ۾ ڏنو آهي.
جوزف سالبئنڪ سنڌ جي واپاري ۽ صنعتي شين جو ذڪر ڪندي لکي ٿو : ” سنڌ ۾ جيڪي شيون گهڻيون انداز ۾ سستين اگهن تي ملن ٿيون. انهن ۾ ڪيترن ئي قسمن جو اوچو سوٽي ڪپڙو، عاليشان پٿراڻيون، غاليچا ۽ ريشم جو ٻيو سامان آهي. بئنٽر ۽ مالڪيوس ۾، انهن شين مان، ڪيترن جو نهايت سٺو واپار هلي سگهي ٿو. انهيءَ کان سواءِ، هت آفيم جا ٻه وڏا ذخيرا آهن ۽ بئنٽم ۽ ٻين حصن ۾، ان جي تمام گهڻي طلب آهي. اسان جي ملڪ لاءِ، هتي ٺهندڙ ٻيون ڪيتريون ئي ڪارائتيون دوائون ملن ٿيون. “ جوزف سنڌ کي سوٽي ڪپڙن جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته : ” هت سوٽي ڪپڙو ڪيترن ئي قسمن جو ٺهي ٿو. جن مان هرک، سادو ڇريل، سنهو ٿلهو بافتو، عاليشان ڇيٽون، ململون، سوسيون، لونگيون، گيگم، حلواڻ، کيس، چنيون، تسر، سوڙيون، پٿراڻيون، اجرڪ ۽ ٻيو سادو ڪپڙو ٺهندو آهي. انهيءَ صنعت ڪري ڪپهه جي پيدائش به پوري ڪانه پوندي هئي. ان ڪري ئي گهڻي انداز ۾ ڪپهه ڪڇ ۽ نگنا مان گهرائي ويندي هئي. “ ان زماني ۾ سنڌ جو هر ڳوٺ، هر واهڻ، هر وستي ۽ هر شهر صنعت ۽ حرفت جو مرڪز هو. سنڌ جو عوام بيڪار ۽ واندو نه ويهندو هو. پر هو فرد پوءِ اهو ننڊو هجي يا وڏو، مرد هجي يا عورت، پوڙهو هجي يا جوان ڪنهن نه ڪنهن ڪرت يا ڌنڌي ۾ رڌل رهندو هو. جوزف لکي ٿو : ” سنڌ جي هر ڳوٺ ۽ شهر ۾، ڪنهن نه ڪنهن صنعت جي مرڪزيت هئي ڪيترا اهڙا شهر به هئا. جيڪي ڪنهن خاص قسم يا ماپ جي ڪپڙي، تلوارن، چمڙي جي سامان وغيرو ٺاهڻ ۾ رڌل هوندا هئا. سکر ۾ چمڙي جا ڪاريگر ۽ ڪوري هوندا هئا. اهي گهڻو ڪري رنگريزي جو ڌنڌو ڪندا هئا. حيدرآباد هٿيارن ٺاهڻ کان مشهور هو. ٺٽي ۾ لونگيون ۽ شالون ٺهنديو هيون.“ اهڙي طرح سنڌ جا ماڻهو خميس ۽ بيڪار شين مان به اعلى ۽ نفيس شيون تيار ڪري مٽا سٽا جو ناڻو ڪمائيندا هئا. ان دور ۾ سنڌ جا ماڻهو شريف ۽ ايماندار هئا. جوزف لکي ٿو : ” سنڌ جي ماڻهن جي روش سهڻي آهي ۽ هو واپار ڪرڻ جا خواهشمند آهن. روهڙي شهر جا ماڻهو نير، سوٽي ڪپڙو ۽ ٻين شين جو واپار ڪندا هئا. “
ان دور ۾ سنڌ واپار جو مرڪز هئي. ديسي شين کان سواءِ بازارين ۾ ڪابل، قنڌار، اصفهان، تبريز، ڪشمير، لاهور ۽ ملتان جو شيون وڪامنديون هيون. گهڻو ڪري سمورو واپار درياءَ رستي ٿيندو هو. جنهن ۾ ٻيڙيون هلنديون هيون. جوزف لکي ٿو : ” سنڌو درياءَ ۾ چاليهه پنجاهه ٽنن جون ٻيڙيون هلن ٿيون. جن جي مدد سان هندستان جي مختلف هنڌن جي پاڻ ۾ اچ وڃ رهي ٿي. اهي ٻيڙيون سنئين ۽ تراکڙي تري سان آهن ۽ منجهن هر هڪ پاسي تي ڪوٺيون ٺهيل آهن. هر هڪ ڪوٺي ۾ رڌڻو آهي ۽ آرام ڪرڻ جي جاءِ آهي. اهي ڪوٺيون مسافرن يا واپارين کي مسواڙ تي ڏنيون وينديون آهن ۽ هر هڪ پنهنجي پنهنجي ڪوٺي ۽ آرامگاهه کي ٽالي سان بند ڪري سگهي ٿو. جتي جتي به کين مارڪيٽ ملي وئي. اتي نيڪال ڪرڻ لاءِ انهن وٽ مال تيار رکيو هوندو ۽ سچ پچ مون ههڙيون سهولتون ڪڏهن به نه ڏٺيون.“ ان زماني ۾ سنڌ جو بحري تجارتي رستو محفوظ هو ۽ هت امن امان هو. جوزف لکي ٿو ته : ” ملڪ ۾ جيڪو به مال ملي سگهي سو اوهان ( ڪمپني وارا ) ڀلي درياءَ رستي سنڌ ڏانهن اماڻيو. جتي اوهان جا جهاز، سلامتي سان هلي سگهي ٿا. جهڙوڪ ٽيمس ندي ۾ هلن ٿا.“ جوزف سنڌ واپار جي آمدني ۽ روانگي جو ذڪر ڪندي لکي ٿو : ” ان زماني ۾ سنڌ مان، ڪافي انداز ۾ ڪيترن ئي قسمن جو ڪپڙو، ريشمي شيون، شورو، کلون ۽ چمڙي جو سامان سڱن وارو کير ڏيندڙ چوپايو مال ۽ کير مان ٺهندڙ شيون، آفيم، اناج، مڇي ۽ کنڀ ٻاهر موڪليا ويندا هئا ۽ موت ۾ سنڌ ٻاهران ڌاتو، شيهو ۽ ٽين لوهه ۽ رڪ، سون ۽ چاندي، آسائشي سامان، ريشمي ڪپڙو ۽ بخمل ۽ قيمتي پٿر، مصالحا، ڪارا مرچ، لونگ، دالچيني ۽ جافر ۽ دستڪاري لاءِ گهربل سامان، ميوا ۽ ڇوهارا گهرائيندي هئي. “
اهڙي طرح جوزف جي سنڌ بابت هي ءَ ڏنل معلومات تاريخ جو املهه حصو آهي.