البيروني
(ڄم : 972 ع وفات : 1089ع )
ابوريحان محمد بن احمد، خوارزم جي هڪ ڳوٺ جو رهاڪو هو. تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ، هو خوارزم ۾ پهتو ته ڏيک ويک ۾ ٻهراڙي جو رهاڪو ٿي معلوم ٿيو. انهيءَ ڪري درٻاري کيس بيروني سڏڻ لڳا ۽ اهڙي طرح تاريخن ۾ هو بيروني مشهور ٿي ويو. پهريائين هو، منصور (ثاني ) بن نوح ( 997ع – 999ع ) جي درٻار ۾ هو. پوءِ جرجان ۾ شمس المعاني قابوس وٽ ويو. سن 1008ع ۾ خوارزم جي درٻار ۾ پهتو. جڏهن 1017ع ۾ محمود غزنوي، خوارزم فتح ڪيو ته هو غزني هليو ويو. ان کان پوءِ هو هند ۽ سنڌ ۾ آيو ۽ ڪيترو ئي وقت هت رهي. هتي جي علوم و فنون جو اڀياس ڪيائين. 1030 ع ۾ سنڌ ۽ هند جي علمن بابت مشهور ڪتاب، ” ڪتاب الهند “ لکيائين. هو سن 972ع ۾ ڄائو ۽ 1048 ع ۾ غزني ۾ وفات ڪيائين.
بيروني سنڌ ۾ چاليهه سال گذاريا. سندس هيءُ وڏو ڪارنامو آهي جو هن هندن ۽ مسلمانن درميان علمي سفارت جي مهم سرانجام ڏني. بيروني، عربن ۽ ايرانين کي، هندن جي علوم کان روشناس ڪرايو. ساڳئي وقت هندن کي عربي ۽ ايراني عالمن جي تحقيقات کان واقف ڪيائين. هن اٽڪل 17 ڪتاب لکيا. جن مان ” ڪتاب الهند “ مشهور آهي. بيروني زمين جي جاگرافيائي جوڙجڪ جو به عظيم الشان ڪم سرانجام ڏنو ۽ هندستان جي وڏن ننڍن شهرن جي ويڪرائي ڦاڪ ۽ ڊگهائي جو به ذڪر ڪيو. قديم زماني ۾ اسان جي سنڌ واري ملڪ کي هو ” سپت سنڌو “ وارو ملڪ سڏي ٿو ۽ ان کي ستن ديپن يعني صوبن ۾ ورهايو اٿس. پهريون جنب ديپ، جيڪو ڪوهه ميروديپن ۽ سمنڊن جي وچ ۾ آهي. هتي جا ماڻهو عبادت گهڻي ڪن ٿا ۽ ٿورو کائن ٿا. هتان جي بادشاهه کي سمنار سڏيو وڃي ٿو. ٻيو شاڪ ديپ آهي. جنهن ۾ ست درياءَ آهي. هتان جي جبلن ۾ جواهرات آهن. هڪ جبل سون جو آهي ۽ هڪ جبل ۾ فقط دوائون آهن. ٽيون ڪش ديپ آهي. جنهن ۾ جواهرات، ميوا، مکڙيون، گل ۽ اناج سان ڀريل ست جبل آهن. جن سڀني ۾اعلى قسمن جون دوائون آهن. چوٿون ڪورنج ديپ آهي. جتان جي جبلن ۾ جواهرات آهي. هن جا درياءَ گنگا جون شاخون آهن. ماڻهو گوري رنگ جا نيڪ ۽ پاڪ آهن. پنجون شامل ديپ آهي. جنهن ۾ جبل ۽ درياءَ آهن. ماڻهو حليم آهن ۽ منجهن ڪاوڙ نه آهي. هتي پاڻي زمين مان نڪري ٿو. ڇهون گوميرز ديپ، هتي به وڏا جبل ۽ سهڻا ۽ عمدا آهن. هتي جي آبهوا خوشگوار آهي. هن ٻيٽ ۾ سڀ دوائون آهن. ستون پسڪر ديپ آهي. جنهن جي جبلن واريون چوٽيون جواهرات سان پر آهن. هتي نڪي سردي ٿئي نه ڪي گرمي ماڻهو خوبصورت آهن. پاڻي زمين مان اڀري، جبلن مان وهي، هيٺ ڪري ٿو.
سنڌ ۾ اچڻ جي رستي بابت هو لکي ٿو ته ”پنهنجي ملڪ مان، اسان کي سنڌ لاءِ، نيمروز (سجستان ) کان روانو ٿيڻو پوندو ۽ جڏهن ته هند لاءِ ڪابل کان هلڻو پوندو. ائين به ڪٿان به روانو ٿي سگهي ٿو. رڳو رستي جون رنڊڪون دور ڪرڻيون پونديون. جبلن ۾ جيڪي هند جي اولهه سرحد تي آهن. تن ۾ هندن جا قبيلا ۽ انهن جهڙا ماڻهو رهندا آهن. جيڪي جنگهلي ۽ ويڙهاڪ آهن. انهلواڙ جي ڏکڻ طرف هلي، لاڙ ديس پهچبو. بزاند کان ڏکڻ اولهه طرف 15 فرسخن تي الور، سنڌ جي ٻن شاخن جي وچ تي ويهه فرسخ بهمنوا ۽ ٽيهه فرسخ تي لوهزائي پهچبو. سنڌونديءَ، سنڌ، درد ۽ ٻين شهرن مان وهي ٿي. “ ديبل لاءِ هو لکي ٿو : ” برهم جي پٽن مان هڪ پٽ بياس واري ڇهه شاگرد هئا. جنهن مان هڪ جو نالو ديبل يعني وڏي طاقت وارو آهي.“ هو لکي ٿو : ”سنڌ جا ميد هتان جي مشهور ذات آهي، جيڪي ملتاب جون سامونڊي حدن واري علائقي ۾ ويٺل آهي. مهراڻ ۽ قامهل جي وچ وارن ميدانن ۾ سندن چراگاهه ۽ ڪيتريون ئي آباديون آهن. ڏکڻ سنڌ جي ساحلي علائقي ۾ ملگاري يعنى ملواري زبان زياده رائج هئي. جنهن کي سين دب يعنى سنڌي چوندا هئا.“ بيروني هتان جي ماڻهن جي علميت بابت لکي ٿو ته ” هتان جا ماڻهو ائين سمجهن ٿا ته هنن کان سواءِ ٻئي وٽ علم نه آهي. جڏهن کين خراسان ۽ فارس جي ڪنهن عالم جو نالو ٻڌايو ويو ته هو ٻڌائڻ واري جاهل ۽ چريو سمجهڻ لڳا. هو لکي ٿو : ” سنڌ جي عالمن جي خاص تصنيف سونڌانت آهي. هي ڪتاب 154هه م سنڌ جي هڪ وفد سان گڏ علم هيئت ۽ علم رياضي جو هڪ سنڌي ڄائو ۽ عالم کڻي بغداد ويو ۽ خليفي جي حڪم سان، درٻار جي هڪ رياضيدان ابراهيم فزاري جي مدد سان، ان جو عربي ۾ ترجمو ڪيو. علم رياضي جو هيءُ بنيادي ڪتاب آهي. ان ڪري عربن جو چوڻ آهي ته انهن 9 تائين انگن لکڻ جو طريقو سنڌين کان سکيو ۽ ان ڪري ئي عرب مورخ هنن انگن کي حساب هندي يا ارفام هندبه چون ٿا. “ هو لکي ٿو ته : ” هتان جي هڪ عالم سنگهل عربي ۾ علم نجوم تي هڪ ڪتاب ” المواليد الکبير “ لکيو. ان کان سواءِ هڪ سنڌي حڪيم بيڊيا ” ڪليليه و دمنه “ ڪتاب لکيو. هن ڪتاب کي پوءِ پنج تنتر به سڏيو ويو. جنهن جو پوءِ ترجمو عبدالله بن مقفع به ڪيو هو. “
بهرحال البيروني جو ” ڪتاب الهند“ هڪ اهم ڪتاب آهي. جنهن ۾ هن سنڌ جي تاريخ، حڪمت، علميت ۽ فلسفي بابت اهم معلومات ڏيئي اسان تي وڏو احسان ڪيو آهي.