اليگزينڊر هئملٽن
ڪپتان اليگزينڊر هئملٽن اسڪاٽلينڊ جو هڪ سيلاني سوداگر هو. جيڪو سن 1668ع کان 1723ع تائين آفريقا جي ڪيپ آف گڊ هوپ کان ڦرندي، جاپان تائين ايشيائي ملڪن ۽ ٻيٽن جو سفر ڪيو. هو سنڌ ۾ سال 1669ع ۾ آيو. هن جو سفرنامو نيو اڪائونٽ آف ايسٽ انڊيز نالي 1727ع ۾ ايڊنبرگ مان ٻن جلدن ۾ ڇپيو. سندس سفرنامي مان مغليه دور واري سنڌ جي خبر پوي ٿي.
هئملٽن بنيادي طرح واپاري هو. هو سنڌ ۾ به تجارت جي خيال سان آيو هو. سندس واپاري قافلي ۾ 15 سئو اُٺ مال سان ڀريل هئا. هو مالابار کان ڏهن لکن پائونڊن جو مال کڻي هت آيو. ٺٽي جي نواب حفيظ الله خان کيس هڪ ڍڳو، پنج دُنبا، ويهه ٻڪريون، ويهه ڪڪڙ، پنجاهه تتر، مٺائي ۽ ميوا مهماني طور موڪليا ۽ ملاقات لاءِ به وقت مقرر ڪيو. هئملٽن نواب کي هڪڙو آئينو، پنجن پائونڊن جي قيمتي هڪڙي بندوق، ٻه گلٽ ٿيل پستول، جن تي خوبصورت چٽ هئا. هڪڙو خنجر جيڪو پڻ گلڪاري سان چٽيل هو. هڪڙي ٿالهي، ڪي ترارين جا ڦر سوکڙي طور پيش ڪيا. هئملٽن هت اٽڪل ٽي مهينا رهيو ۽ گجرات جي رستي کان هندستان موٽي ويو. هئملٽن لکي ٿو : گورنر مون کي ملاقات جو وقت ڏنو. مون کي گورنر جي خاص ڪمري ۾ وٺي آيا. هو اڪيلو ويٺو هو. ٻيا ماڻهو جيڪي مون سان گڏ آيا هئا. انهن کي اندر اچڻ جي اجازت ڪانه ملي. هڪ ڪلاڪ کان پوءِ مون جڏهن واپس وڃڻ جي اجازت گهري ته سندن خدمت ۾ هڪ معمولي تحفو پيش ڪيو جيڪو هن قبول ڪيو.“
هئملٽن ان دور جي ڌاڙيلن بابت لکي ٿو ” ملڪ ۾ چوطرف ڌاڙيلن جا ٽولا تجارتي قافلن جي تلاش ڪندي گهمندا وتندا هئا. مغل علمدار رستن کي سلامت رکڻ کان قاصر هئا. انگلينڊ، فرانس ۽ جرمني ۾ به ساڳي حالت هئي. لاهري بندر جي الهندي ڪپ تي مڪراني بلوچن جو راڄ هو ۽ اڀرندي ۾ ڪڪرالي جي ڄامن رڻ ٻاري ڏنو هو. شروعات ۾ اهي ڌاڙيل مغليه لشڪر کان دٻيل هئا. پر پوين ڏينهن ۾، هر ڪو ڄائي ڄام هو. هر هڪ قافلي جي بچاءُ لاءِ، سئو يا ٻن سون سپاهين جي ضرورت پوندي هئي. لاهري بندر کي ڇڏڻ کان سورهن ميلن ج مفاصلي تي پهچڻ کان پوءِ لاتعداد مڪراني ڌاڙيلن اسان جي قافلي کي اچي گهيرو ڪيو. جنهن ۾ 15 سئو اُٺ زالن ۽ ٻارن سميت هئا ۽ ٻه سئو سوار هئا. منهنجن خلاصين وٽ بندوقون هيون. هڪڙي خلاصي بندوق سان ٻه ڌاڙيل ماري وڌا. اهڙي روبڪاري ڏسي، ڌاڙيل همت هاري ويٺا ۽ قافلو سلامتي سان هڪ سراءِ پهتو. جنهن کي ”ڌڱاڻ “ جو ڳوٺ چئبو هو. جتي ٿوريون جهوپڙيون، مالدارن جون هيون جيڪي مسافرن کي ڪڪڙ، رڍون ۽ ٻڪريون وڪڻندا هئا. ڪي غريب هئا جيڪي انگريزن جي ” قلمي شوري“ صاف ڪرڻ واري ڪارخاني ۾ نوڪر هئا. ٺٽي ۽ لاهري بندر ڏانهن ايندڙ ويندڙ قافلا، رات جو هن سراءِ ۾ گذاريندا هئا ۽ سج لٿي مهل سراءِ جا دروازا بند ڪيا ويندا هئا ۽ صبح جو کلندا هئا. جيڪڏهن اندر ڪا چوري ٿيندي هئي ته تيسين در نه کلندو هو. جيسين چوري ٿيل مال، چور مالڪ کي موٽائي نه ڏيندو هو. انهن سرائن ۾، هزار کان مٿي ماڻهو جانور، اٺ، گهوڙا، گاڏين سميت سمائجي سگهندا هئا.
هئملٽن لاهري بندر لاءِ لکي ٿو ته ” انهي زماني ۾ لاهري بندر ۾ هڪ سئو ڪاٺ ۽ مٽي جا جڙيل گهر هئا. شهر جي وچ ۾ پٿر جو هڪ قلعو هو، جنهن تي بلوچن جي ڪاهن کي روڪڻ لاءِ توبون رکيل هيون. ٺٽو لاهري بندر کان چاليهه ميل پري هو.“ ٺٽي شهر جو ذڪر ڪندي لکي ٿو : ”هي شهر ملڪ جي مارڪيٽ آهي ۽ تمام وڏو ۽ آسودو شهر آهي. اٽڪل ٽي ميل ڊگهو ۽ ٽي ميل ويڪرو آهي. هيءُ شهر سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ آهي. ٺٽو مذهبيات، علم لغت ۽ علم سياست جي ڪري ساري دنيا ۾ مشهور آهي. منجهس چار سئو کان به مٿي ڪاليج آهن. جن ۾ نوجوانن کي انهن علمن جي تعليم ۽ تربيت ڏني وڄي ٿي. ٺٽي ۾ هڪڙو قلعو آهي، جنهن ۾ نواب جو محل آهي. جنهن ۾ پنج هزار لشڪر به رهندو آهي. قلعي جي ڀر ۾ فوجن جي گهوڙن لاءِ ڪڙهه ٺهيل آهي. هڪ دفعي مهراڻ جي ڊيلٽا تي، بلوچي ڌاڙيلن سان، مقابلي ڪرڻ لاءِ ٺٽي جو نواب ڏهه هزار لشڪر وٺي نڪتو هو.
ٺٽي ۾ تازه ميوا جام هئا. هت في روپئي چارسئو صوف وڪامندا هئا. خاص ڪري هت ڏاڙهون ڏاڍا بهترين ملندا هئا. هت بهترين قسم جو سوٽي ۽ ريشمي ڪپڙو ٺهندو هو. سوٽي ڪپڙو، هڪ سادي ڊزائن وارو، نهايت لسائي سان اڻيل هوندو هو ۽ سندس جوڙيون نه رڳو نرم ۽ نفيس هيون پر ٻين هنڌن جي جوڙين کان وڌيڪ جٽادار پڻ هيون. هت ڪپڙن تي ڀرت به سٺو ڀريو وڃي ٿو. منهنجي اچڻ کان ٽي سال اڳ ٺٽي ۾ هڪ اهڙي سخت پليگ پيئي هئي جنهن ٺٽي جي شهر ۽ ان جي پسگردائي تي ايڏو ته اثر ڪيو جو رڳو ٺٽي جي شهر جا، اسي هزار ڪاريگر مري ويا ۽ اڌ کان مٿي شهر ويران ۽ خالي ٿي ويو.“
سنڌ جي چوپائي مال جي بابت هو لکي ٿو : ” هتان جي ماڻهن وٽ چوپايو مال آهي. جن ۾ مينهون تمام گهڻيون آهن ۽ وهٽ سٺا ۽ وڏا آهن. جن مان هر هڪ منجهان هوند اسي کان سئو پائونڊن تائين، بهترين قسم جو گوشت ملي ٿو. هتي ماڻهو مکڻ گهڻي مقدار ۾ ٻاهر موڪلين ٿا. انهي مکڻ کي وٽڙائي، چوپائي مال جي کلن مان ٺهيل متبانن ۾ جن دٻا سڏيو وڃي ٿو ٻاهر موڪلين ٿا.“ سنڌ جي مڇيءَ جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو : ” سنڌو درياءَ ۾ مٺي پاڻي جي مڇيءَ جا ڪيترائي قسم آهن، جن سڀني ۾ پلي جهڙي بهترين مڇي مون سڄي ڄمار ۾ چڱي يا ڏٺي به ڪين هئي.“ سنڌ ۾ جنڊي جي ڪم جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو : ” سنڌي عاليشان قسم جا ڪٻٽ، ڪاٺ جون ٿالهيون ۽ جنڊي جو ميزون تيار ڪن ٿا. ڪٻٽن تي عاج جو ڪم ٿيل هوندو آهي. ان کان سواءِ هاٿي جي ڏندن جو هت تمام گهڻو کاپو آهي. زالن ۾ ته عاج جا زيور پائڻ جو گهڻو شوق آهي. هو ڪلهن کان ٺونٺين تائين ۽ ٺونٺين کان ڪرائين تائين عاج جون ٻانهون، ٻنهي ٻانهن ۾ پائين ٿيون.“ سنڌ لاءِ مجموعي طور هو لکي ٿو : ”سنڌ جا ماڻهو آسودا آهن ۽ هنن ڏڪر جي مصيبت ڪڏهن ڏٺي به ڪين آهي.“