ڪئپٽن ٽي پوسٽنس
ٽي پوسٽنس بمبئي آرمي ۾ ڪئپٽن هو ۽ سرهينري پاٽنچر جيڪو سنڌ ۽ بلوچستان جو پوليٽيڪل ايجنٽ هو، ان جو اسسٽنٽ هو. سندس ڪتاب جو نالو ” پرسنل آبزرويشن آف سنڌ “ آهي. جنهن ۾ سنڌ جي تاريخ بابت مختلف واقعات، آبهوا، سماجي رسومات، زراعت، آبادي متعلق مفيد معلومات ڏنل آهي. هيءُ ڪتاب پهريون دفعو سن 1823ع ۾ لنڊن مان ڇپيو ۽ ٻيهر سن 1973ع ۾ ڪراچي مان ڇپيو.
پوسٽنس سنڌ ۾ پوکي راهي جي طريقي بابت لکي ٿو : ” سنڌو درياءَ اپريل مئي ۽ جون مهيني ۾ اٿلي هيٺياهين زمين کي پاڻي سان ڀريو ڇڏي ۽ جيئن ئي ٻوڏون ختم ٿين ٿيون ته زمين تي ريجائي مٽي جو ٿلهو تهه ڇڏيو وڃي ٿو جنهن کي هاري ماڻهو سڪڻ کان اڳ سولائي سان کيڙيو ڇڏين. انهيءَ نموني سان کيڙيءَ ۾ ٻج ڇٽي ڇڏڻ سان زمين ٺاهوڪا فصل پئدا ڪري ٿي. ” مقامي حاڪمن جا کوٽايل واهه، گهڻي ڀاڱي آبڪلاڻي واهه هوندا آهن. جهونو طريقو اهو هو ته درياءَ جو قدرتي شاخون به استعمال ڪيون وينديون هيون ته نوان واهه به کوٽايا ويندا هئا. جتي زمينون وڏن واهن يا سندن واٽر ڪورسن جي نالن سان مخصوص آهن ۽ انهيءَ ڪري جدا جدا هنڌن تي آبپاشي جي سهولتن جي موجودگي يا غيرموجودگي تي پيداوار جو مدار آهي. واهن جي کوٽائي گهڻو ڪري ونگار رستي ڪئي وڃي ٿي. ڪيتريون ئي زرخيز زمينون واهن جي خراب حالت ڪري، غير آباد ۽ ويران بنجي ويون آهن. حاڪمن ڪڏهن ڪڏهن بنا اجوري ڏيڻ جي مزدورن کي ڪم تي بيگر وهائڻ جي ڪوشش ڪئي. نتيجو ڪوبه نه نڪتو، حاڪمن جي لالچ ڪري خود سندس ئي مقصد کي ڌڪ پئي لڳو. هت غيرآباد زمين جا جهنگ سان ڍڪيل زمين ۽ شڪارگاهن لاءِ مخصوص زمين جي ڀيٽ ۾ آبادي هيٺ ايندڙ زمين تمام ٿوري آهي. اهڙي ملڪ ۾ جتي سنڌو ندي جهڙي درياءَ جي ڪري زمين جي زرخيزي ۽ آبادي جا وسيلا کليل هجن، مٿين عام ماڻهن جي نظر کان ڪڏهن به ڪين گسندي.“
هو لکي ٿو : ”سنڌ ۾ آبادي ڪرڻ جو هڪ مخصوص طريقو آهي، جنهن کي بوسي چئبو چيو ويندو آهي. اهو طريقو اتر سنڌ ۾، وارياسي جيڪي مٽي وارين جاين تي استعمال ڪيو ويندو هو. جڏهن آبڪلاڻي جي موسم پوري ٿيڻ تي هوندي آهي. تڏهن انهن زمينن ۾ پاڻي ڇڏيو ويندو آهي ۽ ڪجهه ڏينهن لاءِ پاڻي اتي ڪنهن ڍنڍ وانگر بيٺو هوندو آهي. تان جو اهو پاڻي زمين چُهي ويندي آهي ۽ سڄي پاڻي سان رچي ويندي آهي. ڪجهه وقت کان پوءِ، ان کي هر ڏيئي کيڙيو ويندو آهي، پوءِ اها ڌرتي پوک لاءِ تيار ٿي پوندي آهي. ان زمين ۾ ٻن طريقن سان ٻج وڌو ويندو آهي يا ته ڪڻڪ جو ٻج هٿ سان ڇٽڪاريو ويندو آهي يا وري هر ڏيڻ وقت، ڪاٺ جي پوري نڙ سان زمين ۾ اونهو اماڻيو ويندو آهي. پهرئين طريقي کي ڇاٽو ۽ پوئين کي ناڙي چيو ويندو آهي.
ٽي پوسٽنس سنڌ جي فصلن بابت لکي ٿو : ” ڏکڻ سنڌ ۾ چانور، ايتري انداز ۾ اپايا وڃن ٿا جو ان مان ڪافي بچت ٿئي ٿي. اتر سنڌ ۾ خريف ۽ ربيع جا مکيه فصل جوار ۽ ڪڻڪ هئا. اهي ٻئي فصل گهڻي انداز ۾ پوکيا هئا ۽ اهي اهڙي ته اعلى درجي جا هوندا هئا جو مصر جي بهترين قسمن سان مقابلو ڪري ٿي سگهيا.“ هو اسان کي ٻڌائي ٿو : ” جوئر جي ڪانن جي ڊيگهه عام طور چوڏهن کان 16 فوٽن تائين هئي ۽ هڪڙو هڪڙو سنگ ٻارهن کان چوڏهن آئونسن جو هو. سنڌ ۾ ڪڻڪ به بهترين قسم جي پوکي ويندي هئي ۽ جتي جتي اها پوکيل هئي، اتي ميلن جا ميل ملڪ اناج جي حسين ترين ڳهن سان سينگاريل هو. ٻيا فصل هئا ٻاجهري، مڱ، جَو، تر، ايلسي، سرنهن ۽ هيرڻ“ تجارتي فصلن بابت هو لکي ٿو : ” ڪپهه سڀ کان اهم فصل هو، جيڪو سنڌ جي وچئين ۽ ڏاکڻي علائقي ۾ وڏي پئماني تي پوکيو ويندو هو. ان جا ٻه قسم هئا. نيري يعني سالياني ۽ مندائتي يا دائمي، نير ٻيو نمبر مکيه فصل هو. جيڪو سنڌ جي زمين ۽ آبهوا موافق هو. ڪمند، سئي، ڀنگ ۽ تماڪ به ٿوري انداز ۾ اپايا ويندا هئا. هو لکي ٿو : ” درياءَ جي اوڀر طرف روهڙي ۽ حيدرآباد ۾ بهترين قسم جا عاليشان باغ آهن ۽ اونهاري جي موسم شروع ٿيڻ تي، سڄو ملڪ گلن خاص ڪري گلاب جي گلن سان ڍڪجيو وڃي. ملڪ جي هر طبقي جا ماڻهو باغن تي ڏاڍو توجهه ڏين ٿا. تفريح جو وقت انهن باغن ۾ گذارڻ وڃن ٿا. هندو ۽ مسلمان ٻيئي زندگي جي هر پهلوءَ تي گهڻو ڌيان ڏين ٿا ۽ ان تي ڪافي پئسو خرچين ٿا. شڪارپوري ماڻهو تفريح جي ميدانن ٺاهرائڻ ۾ هڪٻئي سان مقابلو ڪندا رهن ٿا. انهن تفريح جي ميدانن ۾ صوف، گل ۽ ميوا پوکيا وڃن ٿا. هتان جي سبزي ۾ بصر، پالڪ، موري، ٿوم، ڪدو، پٽاٽا، مٽر ۽ پٻڻ جام آهن.“
هو لکي ٿو ته : ”سنڌ ۾ هر ڍڳن جي جوڙي يا ڪڏهن ڪڏهن اُٺن جي وسيلي ڪاهيو ويندو هو. اهو هر تمام هلڪو هو ۽ فقط ٿوري مٽِي کي کيڙي اٿلائي سگهندو هو ۽ اڪثر فقط زمين جي سطح کي ئي کيڙي سگهندو هو. گُڏ ڪڍڻ لاءِ رنبو ۽ هڪ ننڍي ڳن سان باهوڙو ڪم آڻبو هو.“ ڳاهه لاءِ هو لکي ٿو : ” تهن کان جدا ڪرڻ لاءِ ڳاهه جي پڙ ۾ ڍڳن ذريعي ڳاهيو ويندو آهي. اهو ڳاهه جو پُڙ هڪ صاف ڪيل ميدان تي مٽي ۽ گاهه جو ليپ ٺاهيو ويندو آهي. سنڌ جهڙي خشڪ آبهوا ۾، ان جا ذخيرا هڪ هنڌ گڏ ڪري، آڙن سان ڍڪي ڇڏيندا آهن ۽ وڌيڪ سلامتي لاءِ ان کي مٿان مٽي جو ليپو ڏيندا آهن.
ڍل بابت هو لکي ٿو : ” زمين جي ڍل گهڻو ڪري جنس جي صورت ۾ وصول ڪئي ويندي هئي. سرڪار کي ڍلن مان ڪل 80 لک روپيا ملندا هئا. پوسٽن ڍل جا انگ اکر سن وار هن طرح ڏنا آهن. 19 صدي جي منڍ ۾ 3040، 1809ع ۾ 43 لک ۽ 1814ع ۾ 35 لک، 1824ع ۾ 50 لک ۽ سنڌ جي ڍلن جي آمدني هئي. زمين جي ڍل مقاطعي جي اصول تي وصول ڪئي ويندي هئي. جنهن موجب زميندار کي ڪم کان مٿي مقاطعي يا معاهدي تي زمين ملندي هئي جنهن ۾ زمين جي پکيڙ ۽ مقاطعي جا شرط شروط ڄاڻايل هوندا هئا. سنڌ جي صنعت جو ذڪر ڪندي پوسٽن سنڌ کي سوٽي ڪپڙي جو گهر سڏيو آهي. هو لکي ٿو ته سوٽي ۽ ريشمي ڪپڙي وانگر، اوني ڪپڙي جي صنعت سنڌ جي قديم صنعتن مان هڪ آهي. ٿرپارڪر جا اڇا ڪنبل، جن کي کٿا سڏيو ٿو وڃي. سنڌ جي هڪ مکيه اقتصادي شيءَ آهي ۽ اڄ تائين حيدرآباد ضلعي جي گوني تعلقي ۾ جت ۽ بلوچ قومن جون زالون واندڪائي جو وت ڪنبل ۽ اوني فراسين ٺاهڻ ۾ گذارين ٿيون.“ هو لکي ٿو ته سنڌ ۾ گهوڙن جا مالڪ پنهنجن گهوڙن کي کاڌو نهايت سٺو کارائيندا هئا ۽ شاهوڪار ماڻهو ڏاڍي شوق ۽ آب تاب سان پنهنجن گهوڙن کي سهڻن ۽ قيمتي سنجن سان سينگاريندا هئا. سنڌ ۾ چمڙي جي گهڻائي بابت رايو آهي ته هتان ڪيترن بندرن ڏانهن کلن جا جهاز ڀرجي ويندا هئا. هت چمڙي کي ڪيترن ئي ڪمن ۾ استعمال ڪيو ويندو هو. جهڙوڪ: گهوڙن ۽ اُٺن لاءِ زينون، سنج، پنج سنجي تيار ڪرڻ، ڍالون ۽ زبان، دستانا ۽ بوٽ، پخالون ۽ گيهه مکڻ لاءِ مرتبان ٺاهيا ويندا هئا. “ سنڌ ۾ ڪنڀارڪي ڪم بابت هو لکي ٿو ته : ” هت ڪنڀارڪو ڪم اعلى نموني جو ٿئي ٿو. پاڻي جا سهڻا ٿانو ۽ مقبرن ۽ مسجدن کي سينگارڻ لاءِ عاليشان رڱيل ڪاشيءَ جو سرون تيار ٿين ٿيون. ٺٽي جي ڀرسان ٺهيل قديم قبن ۽ مقبرن ۾ ڪم آيل سنهين چٽيل سرن کي، سندن بهترين پالش ۽ بناوت جي ڪري هر ڪنهن ساراهيو ۽ واکاڻيو آهي. سندن بناوٽ، ايتري ته پختي ۽ مڪمل آهي جو انهن جڳهين جون ڪنارون اڄ به اهڙيون ئي سُٺيون، سنوانٽيون ۽ سالم آهن. جهڙيون ٺهڻ وقت هيون. جيتوڻيڪ انهن مان ڪيترين جاين کي ٺهي، اڄ صديون گذري چڪيون آهن. “
اهڙي طرح ٽي پوسٽنس جو هيءُ سنڌ جو سفر، اسان جي تاريخ ۽ ثقافت لاءِ نيڪ فال آهي. ڇو ته هن مغربي سياح ان موضوع تي تفصيل سان لکي اسان جي تاريخ کي محفوظ ڪيو آهي.