المسعودي
( سن 892 ع – 957ع )
ابو الحسن علي بن حسين بن علي المسعودي مشهور عرب سياح ٿي گذريو آهي. سندس نسب جو سلسلو حضرت محمد ﷺ جي اصحابي حضرت عبدالله بن مسعود سان ملي ٿو. ان ڪري کيس مسعودي سڏيو وڃي ٿو. هو سن 279 هه / 892 ع ۾ بغداد ۾ ڄائو ۽ پنهنجي ننڊپڻ جو زمانو اتي ئي گذاريائين. هن جوانيءَ جي شروع ۾ ئي سير وسفر جو ارادو ڪيو. هن بغداد کان سياحت شروع ڪيو ۽ پوءِ عراق، شام، آرمينا، روم، آفريقا، سوڊان، حبش، چين، تبت، ايران، سلون، سنڌ ۽ هند گهميو هو. سنه 300 هه / 912 ع ۾ سيرو سياحت ختم ٿيڻ کان پوءِ تنهنجو مشهور ڪتاب ” مروج الذهب و معادن الجواهر “ لکيائين. هن ڪتاب ۾ حضرت آدم عليه السلام کان وٺي، سندس وفات تائين تاريخي احوال آهي. ان ڪتاب جي مقدمي ۾، سڄي دنيا جي قومن جي مختصر مگر جامع تاريخ ڏنل آهي. جنهن ۾ سنڌ ۽ هند به اچي وڃن ٿا. هيءُ ڪتاب نون جلدن ۾ فرينچ ترجمي سان 1872ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب کان سواءِ مسعودي ٻيا به ڪجهه ڪتاب لکيا. جن مان التبيهه و الا شراف“ موجود آهي.
مسعودي پهريون مسلمان مورخ آهي. جنهن تاريخ لکڻ لاءِ جاگرافيءَ جو اڀياس ڪيو. هن کي يورپ ۽ آمريڪا جا دانشور هيروڊوٽس ڪري سڏيندا آهن. هو برصغير ۾ پورا ٻه سال رهيو. مسعودي تجارتي رستن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” خراسان کان چين تائين زميني رستو آهي، جيڪو هندستان کي خراسان سان ملائي ٿو ۽ سنڌ ۾ هڪ پاسي ملتان ۽ ٻئي پاسي منصورہ آهي ۽ واپاري قافلا اسان کان سنڌ ۽ اهڙي طرح هندستان اچي وڃن ٿا، جتان هيءُ ملڪ وري افغانستان سان ملي ٿو.“ اهڙي طرح مسعودي سنڌي سمنڊ ويرن جي لهڻ چڙهڻ ۽ طوفان جي اچڻ جو وقت مقرر ڪري. واپاري جهازن جي وڃڻ ۽ اچڻ جا مهينا مقرر ڪيا.“ هو لکي ٿو ته ” اسان وٽ بغداد ۽ هندستان ۾ موسمن جو فرق آهي. اسان وٽان ماڻهو هندستان سياري ۾ وڃن ٿا. ڇو ته جون ۾ هندستان جهاز گهٽ وڃن ٿا ۽ جيڪي وڃن ٿا اهي هلڪا هوندا آهن ۽ انهن ۾ گهڻو سامان ڪونه ٿو وڌو وڃي. انهن جهازن کي تيرماهي يعني جون وارا جهاز چئجي ٿو. ” سنڌ جي واپاري وکر بابت هو لکي ٿو ” هتان ناريل بڪم جو ڪاٺ، بيد، سون ۽ قسمين قسمين جون خوشبودار شيون جهڙوڪ : ڪافور، عود، لونگ، جائفل، دالچيني، جئونتري ۽ وڏا ڦوٽا عرب تاجر کڻي وڃن ٿا. ان کان سواءِ ڪمند، ڪيلو ۽ ناريل جو پاڻي، لوهه جي بدلي خريد ڪن ٿا. “ نارنگي ۽ ليمو سنڌ جو خاص شيون آهن. اهي شيون عرب ۾ ٽئين صديءَ ۾ آنديون ويون ۽ پهرئين عمان ۾ اتان پوءِ عراق ۽ شام پهتيون. ايتريقدر جو اهي شام جي ساحلي شهرن ۽ مصر ۾ گهر گهر ڦهلجي ويون پر انهن ۾ اهو سنڌ وارو ذائقو نه آهي.
مسعودي سنڌ حڪومت جي ٻن شهرن، ملتان ۽ منصورہ جو تفصيلي ذڪر ڪيو آهي. ملتان جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” هت سامه بن لوئي بن غالب جي حڪومت آهي. ان وٽ فوج ۽ طاقت آهي ۽ ملتان اسلامي حڪومت جي زميني سرحدن مان هڪ سرحد آهي. هن حڪومت هيٺ هڪ لک ويهه ڳوٺ آهن.“ ساڳيءَ طرح هن هتان جي مشهور بت جو ذڪر ڪيو آهي. جيڪو سورج ديوتا جو بت هو. “ مسعودي لکي ٿو ته ” هت اهو تمام مشهور بت آهي. ملتان جي امير جي زياده آمدني، انهن خوشبودار ڪاٺين مان ٿئي ٿي. جيڪي پر انهن علائقن مان هن بت خاني ۾ روشني ۽ سڳند ڪرڻ لاءِ موڪليون وڃن ٿيون. جڏهن ڪوبه هندو حاڪم ملتان تي حملو ڪندو آهي ۽ مسلمان انهن سنا پڄڻ جي قوت نه رکندا آهن، تڏهن هو انهن کي ڌمڪي ڏيندو آهي ته مان هن بت کان پوءِ مسعدي، منصورہ ويو. منصورہ سنڌو ندي جي ڪناري آباد شهر هو. جيڪو سنڌ جي گاديءِ جو هنڌ هو. “ مسعودي لکي ٿو ته ” منصورہ جي ڪنٽرول ۽ قبضي ۾ جيڪي علائقا آهن، تن جو تعداد ٽي لک ڳوٺ ۽ شهر آهي. ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته منصورہ جي حڪومت خاصي وڏي هئي.“ مسعودي وڌيڪ لکي ٿو ” هتان جون زمينون سرسبز آهن. وڏا وڏا وڻ آهن ۽ ڳوٺ ڳتيل آهن. “ منصورہ جي جنگي ۽ عسڪري قوت بابت لکي ٿو ته ” منصورہ جي بادشاهه وٽ، اسي جنگي هاٿي آهن ۽ قاعدو آهي ته هڪ جنگ هاٿي سان پنج سئو پيادل فوج هوندي آهي. اهڙي طرح اسي هاٿين جي پويان چاليهه هزار فوج سنڌ ۾ آهي. “ مسعودي زندگي ۾ پهريون دفعو هاٿي منصورہ ۾ ڏٺا. هو لکي ٿو ته ” منصورہ جي حاڪم وٽ ٻه هاٿي اهڙا هئا جو سندن مشهوري هند ۽ سنڌ ۾ هئي. هڪ جو نالو منفرقلس ۽ ٻئي جو حبدرہ هو. هڪ دفعي سڀئي جنگي هاٿي فيل خاني مان نڪري منصورہ جي هڪ سوڙهي گهٽي مان وڃي رهيا هئا ته هڪ عورت جا بي خيالو اٿي بيٺي هئي سا اوچتو هاٿي ڏسي رستي تي اگهاڙي بدحواس ٿي ڪري پئي. فنفرقلس جيڪو سڀ کان اڳ ۾ هو، سو آڙ وٺي بيهي رهيو ۽ ڪنهن به هاٿي کي اڳتي وڌڻ نه ڏنائين. پوءِ پنهنجي سونڍ سان مائي جا ڪپڙا درست ڪري سندس سترپوشي ڪيائين. جڏهن مائي کي هوش آيو ته اٿي ڀڳي پوءِ منفرقلس پنهنجي ساٿين کي ساڻ ڪري هليو ويو.“
مسعودي سنڌ جي ان وقت جي ٻولي جي باري ۾ لکي ٿو ته ” سنڌ جي هڪ خاص ٻولي آهي، جيڪا هندستان کان الڳ آهي. “ ساڳ جي ڪاٺي ايتري ته ڊگهي ٿئي ٿي جو ڪڏهن ته سئو هٿ به ٿي وڃي ٿي. بيد ۽ بانس ٻيئي وڻ مشرقي ايشيا ۾ ٿين ٿا پر سنڌ جي آبهوا، تن ڏينهن ۾ انهن وڻن لاءِ موافق هئي. ٻيئي وڻ ڊيگهه ۾ سٺ فوٽ ڊگها هئا. سندن گهاٽن ٻيلن ۾ هاٿي ۽ گينڊا رهندا هئا. “ سنڌي مور جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته ” هتان جا مور عراق آندا ويا ۽ اتي سندن نسل تيار ڪيو ويو. پر انهن جي رنگ روپ ۾ فرق ضرور هو. منصورہ جو قاضي، مور جو گوشت مزي سان کائيندو هو. “ سنڌين جي عمارت سازي واري فن لاءِ هو لکي ٿو ” هت زر ۽ جواهر سان مرصع ( سينگاريل ) محل ٺاهيا ويا. جن ۾ افلاڪ، ٻارهن برجن ۽ ستارن جون تلوارون، خنجر ۽ لڙائي جا قسمين قسمين سامان ايجاد ڪيا.“ سنڌ ۾ علم ۽ حڪمت جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته ” سنڌ ۾ پراڻي زماني ۾ هڪ برهمڻ نالي بادشاهه هو، جنهن جي زماني ۾ رعيت خوشحال هئي. هنر، فن ۽ عمارت سازي ۾ ترقي ٿي ۽ نجوم ۽ حسابن جي علم ۾ به واڌارو آيو. هن بادشاهه حڪيمن ۽ فيلسوفن کي ڪٺو ڪيو. جن ” سنڌ ۽ هند “ نالي هڪ ڪتاب لکيو. هن ڪتاب جي روشني ۾ ٻيا ڪتاب ارجهد، مجسطى جي مطالعي کان پوءِ بطليموس جو ڪتاب لکيو ويو. پوءِ انهن جي مدرسن پاران جنتريون جوڙيون ويون ۽ ماڻهن اهي 9 حرف ايجاد ڪيا جي هندي حساب جو احاطو ڪن ٿا. انهيءَ راجا سڀ کان پهرئين سج جي اوج تي بحث ڪيو ۽ بيان ڪيو ته هو هر برج ۾ هزار سال رهي ٿو ۽ پنهنجي فلڪ کي 36 هزار سالن ۾ طئي ڪري ٿو.“
مسعودي سنڌ جو اهو عرب سياح آهي. جنهن پنهنجي ڪتاب ۾ سنڌ جو ذڪر ڪري ان دور جي تاريخ کي محفوظ ڪيو. هن ڪتاب ” اخبارالزمان“ ٽيهن جلدن ۾لکيو، جيڪو اڻلڀ آهي. سندس هڪ ٻيو ڪتاب ” التنبيهه والاشراف“ فرينچ ترجمي سان 9 جلدن ۾ لنڊن مان ڇپيو هو.