فري سباسٽن منريق
فري سباسٽن منريق پورچوگيزي شهر اوپوٽو جو رهواسي هو. سندس تعلق هگلي جي آڪسٽينشن مشن سان هو. سن 1640ع ۾ هن هت مشنري جا اهم امور طئي ڪرڻ لاءِ گوا کان سفر شروع ڪيو. هو ڪٽر قسم جو ڪيٿولڪ فرقي جو عيسائي هو. جيڪو مسلمانن کي پسند نه ڪندو هو. آخري عمر ۾ سندس هڪ ملازم سن 1694ع ۾ کيس قتل ڪري وڌو.
منريق 1640ع ۾ مغلن جي شروعاتي دور ۾ سنڌ ۾ آيو ته جيئن سنڌ ۾ قائم ٿيل پورچوگيزي چرچ جي مرمت ڪرائي سگهي. جيڪو لاهري بندر تي هو. جنهن کي سنڌي ماڻهن ساڙي ناس ڪري ڇڏيو. هو سنڌ ۾ شهزادي آصف جو فرمان به کڻي آيو هو ته جيئن هو هت سڀني چوڪين تان آزادي سان اچي وڃي سگهي ۽ کائنس ڪابه پڇا ڳاڇا نه ٿئي. هو سنڌ ۾ چار مهينا رهيو. ٺٽي ۾ مشن جي ماڻهن سان مليو ۽ پوءِ واپس هندستان موٽي ويو. سندس سفرنامو سن 1643ع ۾ ٻن جلدن ۾ ڇپيو.
منريق سنڌ ۾گهڻو سفر درياءَ رستي ڪيو. هو لکي ٿو : ” اسان نهايت سڪون سان دريائي سفر شروع ڪيو. رات جو اسان کي البت احتياط ڪرڻو پوندو هو. اسان جتي به رهندا هئاسون. اتي اسان کي سڀ ضروري شيون سستي اگهه ۾ ملي وينديون هيون. ڪن جاين تي جتي پاڻي گهٽ هوندو هو، اتي مهاڻا اسان کي مڇي ڏيندا هئا. اسان نائين ڏينهن بکر پهتاسون. هي وسندڙ ۽ آباد شهر هو. هت باغ ۽ گهاٽا وڻ هئا. هي علائقو سرسبز ۽ زرخيز هو. حقيقت ۾ بکر، سکر ۽ روهڙي واري ٽڪري کي سنڌ جو چمن ڪري ڪوٺيندا آهن. بازارون شين سان ڏٽيون پيون هيون ۽ اتي ڪنهن به شيءَ جي ڪمي نه هئي. ڪسٽم مرحلن ۾ ڪابه دقت پيش نه آئي. هت اسان اُٺن جون وڏيون قطارون ڏٺيون جيڪي هر سال ايران، خراسان ۽ ٻين علائقن ڏانهن تجارتي سامان کنيو پئي ويا. اسان جو سفر تمام سهڻي نموني پئي ٿيو. “ بکر کان پوءِ هو سيوهڻ آيو. جتي ٻيڙي تي ڌاڙيلن حملو ڪيو پر منريق جي ماڻهن کين ٻرندڙ بمن سان ڀڄائي ڪڍيو. سيوهڻ کان هو چئن ڏينهن جي پنڌ ڪرڻ کان پوءِ ٺٽي پهتو. ڪسٽم کان پوءِ، کيس شهر ۾ گهڙڻ جي اجازت ڏني ويئي. هو پوءِ شهر ۾ مغلن طرفان قائم ٿيل گورنر سان مليو ۽ کيس شاهي فرمان ڏنائين. گورنر فرمان کي اکين تي رکيو ۽ منريق کي ڪسٽم واري رقم واپس ڏياري. هو ٺٽي ۾ هڪ مهينو رهيو. هو لکي ٿو : ” ٺٽو سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ آهي ۽ هڪ وڏو صنعتي مرڪز ۽ مکيه بندر آهي جنهن ۾ هميشه جهازن جون قطارون بيٺيون هونديون آهن. اهي جهاز هر ڪنهن قسم جو سامان کڻي پورچوگال جي مختلف حصن ڏانهن ويندا هئا. ٺٽو سرڪاري آفيسرن سان ڀريل هو. جتي سرڪاري آفيسون به هيون. منجهس فرنگي آبادي گهڻي هئي. ٺٽي ۾ ڪورين جا اٽڪل ٽي هزار ڪٽنب آباد آهن. هتي تمام گهڻي ڪپهه اچي گڏ ٿي ٿئي. جنهن کي اٽڪل ٻن هزار اڏاڻن تي آڻي، ڪيترن ئي قسمن جو عاليشان ڪپڙو تيار ڪيو وڃي ٿو. جيڪو پوءِ ايشيا جي ڪيترن ملڪن ۽ پورچوگال ڏانهن اماڻيو وڃي ٿو.
سنڌ جي مجموعي خوشحالي جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو : ” سيوهڻ کان مٿي ملڪ جي ٿوري حصي کان سواءِ سمورو ملڪ زرعي طرح نهايت آباد ۽ آدمشماري ملڪ جي ٿوري حصي کان سواءِ سمورو ملڪ زرعي طرح نهايت آباد ۽ آدمشماري جي لحاظ کان نهايت وسيل هو. بکر کان اسان سفر شروع ڪيو ۽ جتان جتان لنگهيا سون. اتي وسيل ڳوٺ ۽ آٻاد ڪنارا نظر آيا. سيوهڻ وٽ محصول جي گهر کان سواءِ ڪنهن به تڪليف جي لنگهي، اسان پنهنجو سفر شروع ڪيو ۽ هر وقت هر جاءِ تي اسان کي ماڻهن ۽ پوکن سان وسيل ۽ آباد زمينون نظر آيون. اهڙي طرح اسان ٺٽي کان ستين ڏينهن عمرڪوٽ پهتاسون.“
هو لکي ٿو : ” سنڌ ۾ چوپايو مال، خاص ڪري مينهون تمام گهڻي انداز ۾ موجود هيون. مکڻ گهڻو ٿئي ٿو. جيڪو مسقط ڏانهن موڪليو ويندو هو. سنڌ جا ماڻهو عاليشان قسم جو چمڙو تيار ڪن ٿا. جيڪو اونهاري ۾ ميز پوشن، بسترن جي چادرن ۽ ڪرسين جي گاديلن ٺاهڻ ۾ ڪم ايندو هو. سنڌ ۾ مڇي تمام گهڻي ٿيندي هئي ۽ مڇي جو بهترين قسم سستو ملي سگهندو هو. سنڌ جا ماڻهو، گهڻو ڪري ڪکائين ڇتين سان مٽي سستو ملي جهوپڙين ۾ رهن ٿا ۽ پنهنجن گهرن کي نهايت صاف سٿرو رکن ٿا ۽ هر ٿوري وقت کان پوءِ، پٽ ۽ ڀتين کي چئبي گڏيل مٽي جو ليپو ڏيندا رهندا هئا. “
هو هڪ عجيب ڳالهه لکي ٿو : ” درياءَ ۾ سفر دوران، اسان کي هندن جا لاش مليا. جن کي مذهبي رسمون پوريون ڪري، درياءَ جي حوالي ڪيو ويو هو. ان کان سواءِ هو لکي ٿو : ” سنڌ جي وڏن شهرن ۾ ڀڀڪيدار ۽ سوڙها ڪپڙا پائي رنڊيون ۽ ڪڃريون عام بازار ۾ گهمن ٿيون ۽ کلي عام فحش حرڪتون ڪنديون رهن ٿيون.“
فري سباسٽن منريق جيڪو مذهبي مقصد سان سنڌ ۾ آيو هو. لاهري بندر ۾ ڪليسا جي مرمت ڪرائي لاهور وڃڻ پئي چاهيو پر دريائي سفر جي تڪليف ڪري، هو جيلسمير جي رستي سان اُٺن تي چڙهي واپس هندستان ويو. اهڙي طرح هن جو سفرنامو، مغلن جي دور واري سنڌ جي معاشي ۽ معاشرتي تاريخ جو مجموعو آهي ۽ ان ڏس ۾ جامع مواد فراهم ڪري ٿو.
منريق جو سفرنامو ” فري سياسٽن منريق جو سفر “ نالي حمليات سوسائٽي طرفان ٻن جلدن ۾ آڪسفورڊ يونيورسٽي طرفان سال 1926ع ۾ شايع ڪيو ويو آهي.