اصطخري
ابو اسحاق ابراهيم بن محمد فارسي اصطخري بغداد جو رهاڪو هو. وڏو سياح هو. ايشيا جي ڪيترن ئي ملڪن جو سير و سفر ڪيائين، سنه 340 هه بمطابق 951ع ۾ سنڌ ۽ هند ۾ آيو. هتي سندس ملاقات مشهور سياح ۽ جاگرافيدان ابن حوقل سان ٿي. جاگرافيءَ تي سندس لکيل 2 ڪتاب مشهور آهن. پهريون ڪتاب ” الاقاليم “ ۽ ٻيو ڪتاب ” مسالڪ و الممالڪ “ پهريون ڪتاب گوٿا ۾ 1255 هه / 1839ع ۾ ۽ ٻيو ڪتاب لنڊن ۾ سن 287 هه / 1870ع ۾ ڇپيو. ” مسالڪ الممالڪ “ ڪتاب ۾، سنڌ جو احوال ملي ٿو. سيد سليمان ندوي لکي ٿو ته ” اصطخري جو ڪارنامو، فقط ملڪن جو احوال لکڻ نه آهي. پر دنيا جو نقشو تيار ڪرڻ به آهي. جنهن ۾ سنڌ جو نقشو به شامل آهي.“
اصطخري سنڌ جي شهرن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” سنڌ جي مشهور شهرن ۾ منصورہ، ديبل، بيرون، ڪالري، انري، بلري، مسوهي، لهرج، بانيته، منجاتري، سدوسان ۽ رور آهين. رور يعنى اروڙ ملتان جيڏو شهر آهي. ان ۾ به فصل ٿيندا آهن. سنڌو ندي جي اولهه ۾، سمنڊ جي ڪناري تي ديبل، هڪ وڏو واپاري مرڪز آهي ۽ انهن علائقن جو هڪ وڏو بندرگاهه پڻ آهي. هتي گهڻي پوک ۽ وڻ ڪونهن، سارو علائقو بنجر ۽ ويران آهي. ماڻهن جو اصل ڪاروبار واپار آهي. نيرون ڪوٽ، ديبل ۽ منصورہ جي وچ ۾ بلڪ منصورہ کي وڌيڪ ويجهو شهر آهي. منجاتري سنڌو ندي جي اولهه رخ تي آهي. اتري ۽ قالري، منصورہ ۽ ملتان جي رستي ۾، سنڌو جي اوڀر طرف، مگر ان جي ڪناري کان پري آهن. بلري درياءَ جي اولهه رخ تي، ان نار جي ويجهو آهي، جيڪا درياءَ کان نڪري منصورہ جي پٺيان وڃي ٿي. بانيه هڪ ننڊو شهر آهي. منصوررہ سنڌ جو مرڪزي شهر آهي. جيڪو هڪ ميل چورس تي پکڙيل آهي. هن جي چوڌاري هڪ نهر آهي. هتان جا رهاڪو مسلمان آهن. سندس امير قريشي آهي. جيڪي هبارين جي آڪهه مان آهن. منصورہ وارن جي طرز زندگي ۽ پوشاڪ عراق وارن جهڙي آهي. پر سندس شڪل شبيهه هندستان جي راجائن سان ملي جلي ٿي. انهن جا وار به ڊگها آهن ۽ ڪُڙتا به پائين ٿا. هيءُ علائقو ڏاڍو گرم آهي. هت کارڪون ۽ ڪمند ٿئي ٿو. هت هڪ خاص ميوو صوف جيڏو ٿئي ٿو. جنهن کي ليمو چوندا آهن. ڏاڍو کٽو ٿئي ٿو ۽ شفتالو وانگر هڪ ميوو انب به لذيذ آهي.
ملتان به سنڌ جو مشهور شهر آهي. جيڪو منصورہ جي اڌ جيترو آهي. منصورہ کان ملتان ڏانهن به رستا وڃن ٿا. هڪڙو ڳوٺن ۽ شهرن مان وڃي ٿو. جيڪو چاليهه فرسخ آهي ۽ ٻيو رستو ويرانين مان جنهن جو فاصلو هڪ سئو فرسخ آهي. شهر کي محفوظ ۽ مستحڪم چار ديوارون آهن. شهر کان ٻاهر اڌ فرسنگ تي تمام گهڻيون جڳهيون آهن ۽ جنهن کي حيذروان چئبو آهي. هت فوجي ڪئمپ به آهي. هت بادشاهه رهندو آهي. هو نسلي طرح قريشي آهي. ساس بن لوئي خاندان مان آهي. جنهن ملتان تي قبضو ڪري ورتو آهي. ۽ منصورہ جي امير يا ڪنهن ٻئي جي هو تابع ناهي. صرف خليفي جي نالي خطبو پڙهندو آهي. هو ملتان ۾ هاٿي تي سوار ٿي جمعي نماز لاءِ ويندو آهي. ملتان جي امير جي آمدني جو خاص ذريعو هتان جو بت خانو آهي. جنهن جي زيارت لاءِ پري پري کان ماڻهو ايندا آهن ۽ تمام وڏي رقم نذر نياز جي صورت ۾ ڏيندا آهن. جنهن قوم تي هتان جو راجا قبضو ڪندو آهي. ملتان، منصورہ ۽ آسپاس جي ڳوٺن جي ٻولي سنڌي ۽ عربي آهي.“
هو لکي ٿو ته ” سنڌ ۾ ميد قوم مشهور آهي. جيڪا دراڻ کان وٺي ملتان تائين پکڙيل اهي. مهراڻ ۽ قامهل جي وچ وارن ميدان ۾ سندن چراگاهه ۽ ٻنيون آهن. انهن علائقن ۾ سندن اڪثريت آهي. قامهل ۽ چيمبور ۾ جامع مسجدون آهن. هت ناريل، ڪيلا، انب ۽ ٻي پوک. ٿئي ٿي. ماکي به گهڻي ٿئي ٿي.“ هت جت به رهن ٿا جن جي مڪران ۾ اڪثريت آهي. انهن وٽ ٻن ٿوهن وارا اُٺ آهن. جن جي نسل مان نجائي اٺ آهن. جيڪي خراسان ۽ فارس رستي ٻين ملڪن ڏانهن موڪليا ويندا آهن. مڪران هڪ وسيع علائقو آهي. جيڪو گهڻو ڪري ڀنجهر ۽ خشڪ آهي. ان ڪري ڏڪر پوندو آهي. هتان جي گاديءَ جو هنڌ ڪيزهه آهي، جيڪو ملتان جي اڌ جيترو آهي. هت کجور گهڻي ٿيندي آهي. مڪران جو بندرگاهه تيز آهي. هتان جي مٺائي ” فانيذ “ مشهور آهي. طوران به هتان جو وڏو شهر آهي. هتان جي مسلمانن ۽ غير مسلمانن جي پوشاڪ ۽ مٽي جي وارن کي اٽڪائڻ جو هڪئي نمونو آهي. سندن عام لباس چادر ۽ تهبند
( گوڏ ) آهي ڇو ته وٽن گرمي گهڻي ٿئي ٿي. ڪيز ڪانان به هتان جو مشهور شهر هو. جنهن لاءِ هو لکي ٿو ؛ ” سندس پسگردائي سرسبز ۽ شاداب آهي. سهانگائي ڏاڍي آهي. انگور، ڏاڙهون ۽ هر قسم جا ٿڌي قسم جا ميوا ٿين ٿا. ڪمند جو فصل آهي. هتان جهڙي فانيذ ٻيءَ تي ڪڏهن به نه ملندي.“ ٻڌ وارن جو خاص مرڪزي شهر قندابيل آهي.قندابيل جيتوڻيڪ وڏو شهر آهي. پر هت کجور ڪونه ٿئي. “ اهڙي طرح اصطخري پنهنجي سفرنامي ۾ سنڌ جي قديم شهرن جو احوال ڏيئي سنڌ جي تاريخ کي محفوظ ڪيو.