نڪولس منوچي
(سن 1639 – 1717ع )
نڪولس منوچي اصل اٽليءَ جو ويٺل هو. هو 1639ع ۾ ڄائو. جڏهن 14 ورهين جو ٿيو. تڏهن ايشيا گهمڻ لاءِ پنهنجي ملڪ مان نڪتو ۽ سمرنا ڏانهن ويندڙ هڪ جهاز ۾ اچي چڙهيو. رستي ۾ هڪ انگريز خاندان وائڪائونٽ بيلامانٽ سان واقفيت ٿيس. جيڪو ايران اچي رهيو هو. پر ٽن سالن اندر وائڪائونٽ مري ويو. ان ڪري منوچي ايران مان بي يارومددگار هندستان ۾ آيو. اهو سن 1656ع جو زمانو هو. هن هت اچي داراشڪوهه جي توبخاني ۾ نوڪري ڪئي ۽ انتهائي ايمانداريءَ ۽ سچائي سان داراشڪوهه جي زندگيءَ تائين ڪم ڪيائين ۽ ڏکن سکن ۾ هو سندس خدمت ڪندو رهيو. دارا جي مرڻ کان پوءِ اورنگزيب کيس چڱي عهدي جي آڇ ڪئي پر هن پنهنجي مرحوم آقا جي دشمن وٽ نوڪري ڪرڻ پسند نه ڪئي ۽ حڪمت جو ڌنڌو شروع ڪيو. هو 1717ع ۾ وفات ڪري ويو. ان وقت سندس ملڪيت ڏهن هزارن پائونڊن جي لڳ ڀڳ هئي.
نڪولس مغل سلطنت جي معاملن لي ويجهو ويهي ڏٺو. سندس ڪتاب آسٽوريا ڊومگو يعنى ” مغل هندستان 1653ع – 1708 ع “، انگريزيءَ ۾ 1906ع ۾ لنڊن مان چئن جلدن ۾ ڇپيو. هن ڪتاب ۾ سنڌ بابت مفيد معلومات ڏنل آهي. ڇو ته نڪلولس شاهجهان جي پٽن جي وچ ۾ تخت ۽ تاج لاءِ وڙهندڙ آخري جنگ بکر ۽ سکر ۾ ڏٺي ۽ دارا جو قافلو لٽبو ڏٺو. سندس انداز بيان نهايت ڏکوئيندڙ، رقت آميز ۽ عبرتناڪ آهي. مثلاً جڏهن داراشڪوهه 14 مئي 1658ع ۾ لشڪر وٺي مراد ۽ اورنگزيب سان مقابلي لاءِ نڪتو، تڏهن ڏکويل پيءُ پنهنجي پٽ کي هن طرح لکيو ” منهنجا پيارا پٽ ! مان هميشه توکان راضي رهيو آهيان ڇو ته تون منهنجو وڏو فرزند آهين ۽ فرمانبردار رهيو آهين. تنهنجي پيءُ کي هيءُ اميد هئي ته آءُ توکي امن ۽ آرام سنا پنهنجي تخت تي ويهاريندس. پر الله پاڪ جا راز، انساني سمجهه کان ٻاهر آهن. منهنجو اصل ارادو هو ته، توکي هن قلعي ۾ ڇڏي، پاڻ اورنگزيب ۽ مراد بخش، جهڙن غدارن ۽ باغين جي مقابلي لاءِ وڃان ها، جيڪي نه منهنجا پٽ ۽ نه تنهنجا ڀائر سڏجڻ جي لائق آهن. مون کي اميد هئي ته انهن غدارن، باغين ۽ بي ايمان جو مقابلو مان پاڻ ڪندس. پر تون منهنجي عمر ۽ خراب حالت تي رحم ڪري، پنهنجي پيءُ جي قيد مان آزاد ڪرڻ ۽ سلطنت جي سلامتي خاطر، پنهنجي جان خطري ۾ وجهي رهيو آهين. مان هن کان سواءِ ٻيو ڪجهه ڪري نٿو سگهان ته الله پاڪ توکي وڏي عمر بخشي ۽ تون هندستان جو تاجدار بڻجين ۽ اسان جا دشمن تباهه ٿي وڃن. آءُ تنهنجو وجود الله پاڪ جي سپرد ڪيان ٿو، ته هو تو کي انهي غدارن ۽ باغين تي ڪامياب ڪري.
داراشڪوهه پنهنجي لشڪر سان لاهور ۽ ملتان کان ٿيندو بکر پهتو. جنهن سان گڏ منوجي پڻ هو. هن بکر جي قلعي ۾ ٻه هزار چونڊ ماڻهو 22 يورپي ۽ ڪجهه نوڪر قلعي ۾ رهائي پاڻ گجرات روانو ٿي ويو. منوجي بکر ۾ رهي پيو. بکر جو احوال ڏيندي هو لکي ٿو : ” بکر درياءَ سنڌ جي وچ ۾ پٿريلي دڙي تي آهي. جنهن جا پٿر توبن ۾ گولن طور ڪم اچي سگهن ٿا. قلعو 975 قدم ڊگهو ۽ 553 قدم ويڪرو آهي. وچ ۾ هڪ وڏو برج آهي. جنهن تان درياءَ جي ٻنهي ڪنارن تي نظر پئجي سگهي ٿي. بکر جي اڀرندي ڪناري تي هڪ وڏو شهر سکر آهي. جنهن کي اورنگزيب جي ڌر هٿ ڪرڻ لاءِ زور سان حملو ڪري رهي آهي. درياءَ جي الهندي ڪناري تي روهڙي آهي. قلعي جي اتر ۾ هڪ ٻيٽاري آهي. جنهن جو نالو خواجه خضر جو آستان آهي. ان آستان تي هڪ درسگاهه آهي جنهن جي مسلمان ڏاڍي عزت ڪندا آهن.“ اڳتي هو لکي ٿو ته ” اسان بکر جي قلعي ۾ نهايت محفوظ هئاسين ۽ اسان وٽ کاڌي جو سامان تمام گهڻو هو. اورنگزيب جو لشڪر به سکر پهچي چڪو هو ۽ اسان وٽ کاڌي جو سامان تمام گهڻو هو. ان کان سواءِ سون، رپيا، هيرن ۽ جواهرن جو به اڻکٽ خزانو رکيل هو. اورنگزيب جو لشڪر به سکر پهچي چڪو هو ۽ اسان جي سامهون خيمه زن هو. عرض ته سکر بکر ۽ روهڙي جا شهر انهن ڏينهن ۾ سخت هنگامي ۾ مبتلا هئا. صبح شام وقت به وقت توبن جا ٺڪاءُ ٿي رهيا هئا. قتل ۽ خونريزي جي ڪابه ڪمي ڪانه هئي. اورنگزيب جي لشڪر اسان جي يورپي گوله بازن کي پنهنجي طرف ڪرڻ لاءِ نياپا موڪلڻ شروع ڪيا.“ دارا جو احوال ڏيندي هو لکي ٿو ته : ”دارا گجرات مان ايران وڃڻ لاءِ سبي پهتو. جتي جي مير جملي خان کيس گرفتار ڪري اورنگزيب جي امير بهادر خان جي حوالي ڪيو. جنهن کيس ٻڌي بکر جي رستي دهلي ڏانهن نيو. جڏهن دارا قيدي جي حيثيت ۾ بکر وٽان ٽپيو. تڏهن هن اسان کي قلعي ڇڏڻ جو حڪم ڪيو ۽ دارا جي چٺي موڪليائين. جنهن ۾ دارا لکيو هو ته : ”بدقسمت آهي هي، جنهن لاءِ اوهان جنگ ڪندا رهيا آهيو. هينئر اوهان کي منهنجو عرض آهي ته قلعو خالي ڪري ڇڏيو.“ جڏهن اسان چٺي پڙهي ته زارو قطار رناسين. اسان روئندي قلعو، خزانو، شاهي گهراڻي جا ڀاتي اورنگزيب جي سپاهين حوالي ڪيا. سليمان شڪوهه جا ننڍڙا پٽ جي سندس ڀائيٽي جا پٽ هئا سي سندس حڪم تي قلعي ۾ قتل ڪيا ويا. پندرهن ڏينهن رکي اسان پهتاسين. “ سنڌ ۾ هن لاڳيتن جنگين سبب ڏڪار پئجي ويو. هو لکي ٿو ته : ” مان به گابا ڇهين روپئي خريد ڪيا ۽ مکڻ جو هڪ آئونس پئي مليو. ڪڪڙ جو هڪ چوزو تيرهن رپين ۾ مليو. “ ان کان پوءِ منوجي داراشڪوهه جي شهادت جو ذڪر ڪيو آهي ۽ ان وقت جي هندستان جي سياسي ۽ سماجي حالتن جو جائزو پيش ڪيو آهي.
بهرحال نڪولس منوجي، سنڌ ۾ پهريون يورپي سياح آهي جيڪو آيو ته هت دارا شڪوهه جي فوج سان گڏ هو، پر پنهنجي ڪتاب ۾ ان دور بابت سٺي معلومات ڏيئي، اسان جي تاريخ کي محفوظ ڪري ويو.