اليعقوبي
احمد بن ابي يعقوب بن جعفر وهب بن واضح الڪتاب جي جواني آرمينا ۾ گذري. ان کان پوءِ خراسان ۾طاهري درٻار سان وابسته ٿيو. عباسي سلطنت ۾، انشاءَ جي آفيس جو علمدار هو. سنڌ، هند ۽ ٻين ملڪن جو سير و سفر ڪيائين. آخر مصر هليو ويو، جتي سن 284 هه / 897ع ۾ وفات ڪيائين. هيءُ پهريون مورخ آهي، جنهن سڄي دنيا جي قومن جي تاريخ عربيءَ ۾ لکي. ان سان گڏ، ان ۾ مسلمانن جي فتوحات جو به تفصيل سان ذڪر ڪيو اٿس. سندس ڪتاب ۾، مسلمانن جي انهن جملن جو ذڪر آهي، جيڪي هنن سنڌ تي ڪيا، سندس لکيل ڪتاب جو نالو ” ڪتاب التاريخ “ آهي. هيءَ ڪتاب سن 1883ع ۾ ٻن جلدن ۾ لنڊن مان شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ انهن سڀني ڪتابن جو به احوال ڏنل آهي. جيڪي سنڌ ۽ هند جي عالمن جا ڇپيل هئا۽ پوءِ عربي ۾ ترجمو ٿيا. ان کان سواءِ يعقوبي، جاگرافيءَ بابت به هڪ ڪتاب لکيو. جنهن ۾ تاريخي مواد ملي ٿو. هو تاريخ ۾ اليعقوبي جي نالي سان ڄاتو وڃي ٿو.
اليعقوبي پهريون سياح هو، جنهن هند، سنڌ جي فلسفي، حڪمت، طب، علم، ادب ۽ علم نجوم بابت تفصيل سان بحث ڪيو. هو لکي ٿو ته ” هنڌ ۽ سنڌ جا ماڻهو عقل وارا، سوچ ويچار جا ڪوڏيا آهن ۽ اهي انهيءَ حيثيت جي ڪري سڀني قومن ۾ اڳرا آهن.، جوتش ۽ نجوم، سندن ڳالهيون سڀ کان وڌيڪ صحيح نڪرن ٿيون. سڌانت، سندن ئي ذهانت جو نتيجو آهي. جنهن مان يونانين ۽ ايرانين لاڀ حاصل ڪيو. طب ۾ سندن شناس سڀني کان زياده آهي. طب، منطق ۽ فلسفي ۾ سندن ڪيتريون ئي لکڻيون آهن ۽ ٻيا به ڪيترائي ڪتاب لکيا اٿن.“ ان کان پوءِ سنڌين جي علم نجوم، هيئت، حڪمت ۽ فلسفي بابت لکي ٿو ” اهل سنڌ جو چوڻ آهي ته خدا ستارن کي حمل جي پهرئين دقيقي ۾ پيدا ڪيو. اهوئي دنيا جو پهريون ڏينهن آهي. پوءِ اتان اک ڇنڀ ۾ ستارن کي جنم ڏنائين هر ستاري لاءِ ميعاد ۽ رفتار مقرر ڪيائين. ايستائين جو سڀ هند ۽ سنڌ جي چند ڏينهن پورن ڪرڻ کان پوءِ وري انهيءَ جاءِ تي اچن ٿا جتان اول اڃايل هئا. پوءِ هو پنهنجي پهرئين هيئت مطابق ٿي پون ٿا. ان کان پوءِ خدا جيئن چاهي ٿو تيئن ٿي پوي ٿو. سنڌ جي ماڻهن جو چوڻ آهي ته دنيا جا سمورا ڏينهن سڌانن ۾ شامل آهن. هي ستارن جي گردش کان عمل جي دقيقي، جمع ٿيڻ تائين پنهنجي پئدائش واري ڏينهن جي هيئت ٿي ڦري اچن ٿا.“ هو لکي ٿو ته ” هتان جي هڪ راجا جو نالو ڪوش هو، جيڪو ادب، حڪمت ۽ ذهانت ۾ مشهور ٿي گذريو آهي. هن سڀ کان پهريائين توهم جو نظريو ايجاد ڪيو. اهو انڪشاف به ڪيائين ته انسان جي طبيعت ۾ جنهن شيءِ جو وهم پيدا ٿئي ٿو. انهيءَ جو ان پاسي لاڙو هوندو آهي. جنهن به شيءِ جي باري ۾ اهو وهم ڪيو ويندو ته اها نفعي واري سان برابر مفيد ثابت ٿيندي ۽ ان جي لاءِ جيڪڏهن نقصان جو تصور ڪيو ويندو ته منجهائن واقعي نقصان رسندو. يعني انسان وهم مان جيڪي چاهيندو، سو ٿي رهندو. هي بادشاهه سندن ( هڪ زهردار شيءَ ) کائيندو هو. هن قاتل زهر بابت هن جو وهم هو ته اها دل تي برف جهڙو اثر ڪري ٿي. هي نهايت صحيح ذهن وارو هو. هن جي حافظي ۾ تقويت هوندي هئي هتان جي هڪ راجا، عورتن جي فريب ۽ رياڪاري تي هڪ ڪتاب لکيو.“ يعقوبي لکي ٿو ته ” هند ۽ سنڌ جو پهريون راجا، جنهن کي سڀ مڃين ٿا، سو برهمڻ هو. جنهن جي ڏينهن ۾ رعيت خوشحال هئي. هنر،فن ۽ عمارت سازيءَ ۾ ترقي ٿي. نجوم ۽ حسابن جي علم ۾ وڏو واڌارو آيو. انهيءَ برهمڻ راجا جي ڏينهن ۾ سنڌ ۽ هند يعني سڌاتن نالي ڪتاب لکيو ويو. ان ڪتاب جي روشنيءَ ۾ ارجهر نالي هڪ ٻيو ڪتاب به لکيو ويو. ان بادشاهه جي مرڻ کان پوءِ سندس پٽ تخت تي ويٺو، جنهن جي ڏينهن ۾ چوپڙ راند ايجاد ڪئي ويئي هئي. بادشاهه جي ڏينهن ۾ وري شطرنج راند جي ايجاد ٿي. ” هو لکي ٿو ته ” شطرنج فارسي لفظ هشت رنج مان نڪتل آهي. هشت جي معنى اٺ ۽ رنج جي معنى ڪنارو آهي. شطرنج جا 64 خان ۽ 32 مهرون هونديون هيون.
يعقوبي سنڌ ۾ لکيل ڪتابن جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي. سڌانت سنڌين جو مشهور ڪتاب آهي. جنهن مان سڀني علمن جو شاخون نڪرن ٿيون. طب به هنن جا دليل ۽ بحث سڀ کان اڳرا آهن. انهيءَ فن تي هنن جو هڪ ڪتاب سرد يعنى شرٽ سنگها آهي. جنهن ۾ بيمارين جي علاج، علامتن ۽ دوائن جو تفصيل ڏنل آهي. هنن جو ٻيو ڪتاب ندان آهي، جنهن ۾ چار سئو بيمارين جو احوال ڏنل آهن. هنن جو ٽيون ڪتاب ” سنڌستان “ به طب متعلق آهي، جنهن جي معنى ” ڪاميابي جي ڪنجي “ چوٿون ڪتاب جنهن ۾ دوائن جي گڏ سرد هئڻ جي قوتن ۽ موسمي حالتن جي ورهاست جي باري ۾ بحث ٿيل آهي. هنن جو پنجون ڪتاب جڙي ٻوٽين بابت آهي، جنهن ۾ هڪڙي جڙي ٻوٽيءَ جا ڏهاڪو نالا لکيل آهن. انهن کان علاوه طب جا ٻيا به ڪيئي ڪتاب وٽن موجود رهن ٿا. هتان جو هڪ مشهور ڪتاب ” ڪليه دمنه “ هو، جنهن کي هڪ ويديا پنڊت لکيو. منطق ۽ فلسفي تي به هنن وٽ گهڻا ئي ڪتاب آهن. جنهن ۾ انهن علمن جي اصولن متعلق بحث ٿيل آهي. ٻيو ڪتاب جن ۾ هند ۽ روم جي فلسفن ۽ اختلافي مسئلن جو ذڪر آهي، سو به هنن وٽ محفوظ آهي. سندباد جهازيءَ جا ڪتاب به هتان جي ئي رهاڪن جا لکيل آهن. ديپڪ نالي هڪ هندي جي آکاڻي، جنهن ۾ عورت ۽ مرد جا ڪردار آيل آهن ۽ حضرت آدم ع جي زمين تي اچڻ جي ڪهاڻي آهي جنهن کي وڏي دلچسپي سان پڙهيو ويندو هو. هڪ هندي راجا جي آکاڻي جنهن ۾ لڙڻ ۽ ترڻ بابت لکيل آهي ۽ ٻي ڪهاڻي جنهن ۾ ٻن هندن جو احوال ڏنل آهي. جنهن ۾ هڪ سخي ۽ ٻيو ڪنجوس پاڻ ۾ مناظره ڪن ٿا ۽ سندن فيصلو هڪ دانشمند راجا ڪري ٿو.“
يعقوبي سنڌ جي شهرن جو به پنهنجي ڪتابن ۾ ذڪر ڪيو آهي. خاص ڪري منصورہ بابت هو لکي ٿو ته منصورہ جون جايون ڪاٺ جون جڙيل آهن. صرف جامع مسجد پٿر جي ٺهيل آهي. جا عمان جي جامع مسجد جي تيوفي جهڙي آهي. موسى پٽ يهب پنهنجي دور ۾ هن مسجد جي نئين سر اڏاوت ڪرائي هئي. ان زماني جي رواج مطابق، مسجد جي ڀرسان حمام ۽ مسافرخانه پڻ ٺهيل هئا. منصورہ جي شاهي بازار، ڊگهي ۽ ڪشادي هئي. شهر جي چوڌاري وڏي ديوار هئي، جنهن ۾ چار دروازا هئا، جيڪي دشمن جي حملي وقت بند ڪيا ويندا هئا. سنڌ ۾ سون ۽ معدنيات ۽ ساڳ جي ڪاٺي تمام گهڻي ٿئي ٿي. ڪن هنڌن تي عورتن جي حڪومت به آهي.
احمد بن ابي يعقوب، اليعقوبي جو ڪتاب ” تاريخ يعقوبي “ جي نالي سان مشهور آهي. جنهن جو موضوع تاريخ عالم آهي. هيءَ انسانذات جي پيدائش کان شروع ٿي خليفي متعصم باالله عباسيءَ جي احوال تي ختم ٿئي ٿي. تاريخ قديم ترين تاريخن ۾ ڳڻجي ٿي. هي تصنيف ” ڪتاب التواريخ “ سن 1883ع ۾ ٻن جلدن ۾ لنڊن مان شايع ٿي.