وليئم فرمليئن
هندستان ۾ انگريز مغلن جي زماني ۾ آيا ۽ هنن پهرئين تجارتي ڪوٺي سن 1618ع ۾ سورت ۾ قائم ڪئي. جيڪا پوءِ سندن هيڊ ڪواٽر بڻجي ويئي. انگريزن جي هي ڪوشش رهي ته اهي هندستان ۾ اهڙين شهرن ۾ تجارتي ڪوٺيون کولين جتي کين سٺو ۽ سستو مال ملي سگهي. ان زماني ۾ جيئن ته ساري هندستان تي مغلن جي حڪومت هئي. ان ڪري هنن مغلن سان ناتا وڌائڻ لاءِ پنهنجا سفير سندن درٻار ۾ موڪلي. مختلف شهرن ۾ تجارتي ڪوٺين کولڻ جي اجازت گهري.
انهن ڏينهن ۾ به سنڌ به هڪ آباد، سرسبز ۽ زرخيز علائقو هو. خاص ڪري ٺٽو واپار جو مرڪز هو ۽ لاهري بندر مشهور بندرگاهه جنهن جي رستي واپار خليج فارس، گُوا، گجرات، عدن ۽ آفريقا سان هلندو هو. ان ڪري انگريزن سنڌ سان تجارتي ناتن رکڻ لاءِ لهه وچڙ شروع ڪئي ۽ هت ڪيترائي انگريز سياحن جو روپ ڌاري، جاسوسي ڪرڻ آيا. سن 1612ع ۾ جڏهن ائنٿي سٽارڪي هٿ پهتو ته پورچوگيزن پادري کيس زهر ڏيئي مارائي ڇڏيو. ان ڪري انگريزن ضروري سمجهيو ته پورچوگيزن سان ٺاهه ڪجي. آخر سن 1635ع ۾ ڪمپني جي هندستان واري ڊائريڪٽر وليم ميٿولڊ ۽ پورچوگيزن جي وچ ۾ ٺاهه ٿيو ۽ اهڙي طرح ڪمپني سر وليم فرمليئن جي سرڪردگيءَ ۾ هڪ وفد ٺٽي موڪليو. وليئم فرملئين پهرين سورت ۾ ڪمپني جو اسسٽنٽ ڊائريڪٽر هو، جيڪو ٺٽي ۾ پنهنجن ٻن ساٿين جان سيلر ۽ رچرڊ موئلي سان گڏ، ڊسڪوري جهاز رستي لاهري بندر تي پهتا، جيئن ته وٽن مغل درٻار جو شاهي پروانو هو، ان ڪري ٺٽي جي علمدارن سندس خير مقدم ڪيو ۽ سندس رهائش لاءِ شهر ۾ هڪڙي جاءِ جو به انتظام ڪيو، وليئم فرمليئن سنڌ ۾ پهرئين تجارتي ڪوٺي کولي، جنهن جي هيڊ آفيس ٺٽي ۾، شاخون نصرپور ۽ سيوهڻ ۾ هيون. ولئيم فرمليئن ڪمپني جو ريزيڊنٽ مقرر ٿيو جنهن جي پگهار ٻه سئو پائونڊ هئي. هن ڪمپني هائوس ۾ ٺٽي ۾ تيار ڪرايو. وٽن هڪڙو سرڪاري ڊاڪٽر به رهندو هو، ڊاڪٽر جي غير حاضري ۾ وقت به وقت ديسي حڪيم به نوڪر رکندو هو. ٺٽي هي هڪڙي حڪيم حاجي محمود کي ڪمپني پاران 15 رپيا ماهوار پگهار ملندو هو. “ هن اهڙا ديسي ايجنٽ ۽ دلال مقرر ڪيا، جن جي معرفت هو شهر ۾ مال نيڪال ڪندا هئا. ڪمپني جي دفترن جا منشي سنڌي ۽ فارسي دان هئا. هر هڪ منشي کي ساليانو 50 پائونڊ پگهار ملندو هو، ريزيڊنٽ نوابن ۽ سرڪاري علمدارن سان ملندوبه هو.
وليم فرملئين هت آيو ته تجارت لاءِ هو ۽ ڪمپني جو خاص ملازم هو پر سندس انتظامي صلاحيتون ۽ ڪمپني جي مرڪز ڏانهن موڪليل هر خط ۽ رپورٽ سنڌ جي سياسي، معاشي ۽ تجارتي تاريخ جو اهم باب آهي. مٿيون سارو احوال به سندس خطن جي روشني مان ورتل آهي.
ان زماني ۾ وليئم فرمليئن کي ڪمپني طرفان هدايت ڪئي ويئي ته هو سنڌ مان نيز تمام گهڻو خريد ڪري موڪلي. سنڌ ۾ نير جي پيدائش جو مکيه مرڪز سيوهڻ هو. جتي ساليانو ٻه سئو مڻ نير پيدا ٿيندو هو. سنڌ جو نير سر کيج جي نير کان بهتر هنر هو. ڪمپني مغل شهزادن کي رشوت ڏيئي سمورو نير هٿ ڪري اميرون، بصره ۽ ترڪي تائين وڪرو ڪندي هئي. ولئيم فرمليئن لکي ٿو : ” سنڌ ۾ سن ۽ بوبڪ ۾ نير تمام گهڻو ٿئي ٿو. اتان هڪ هزار مڻ نير ٺٽي پهچندو هو. ان وقت نير جي هڪ سير جي قيمت اٺ آنا هئي. لاهور جي نير جي قيمت في پائونڊ اٺ پئسا ۽ احمد آباد جي نير جي قيمت في پائونڊ نو پيسا هوندي هئي. گورنر ڏانهن موڪليل نير تي محصول چار رپيا في مڻ هو. شهر ۾ هي شرح هڪ مڻ تي هڪ رپيو هئي ۽ ٺٽي پهچائڻ لاءِ اڌ رپيو في ڪسٽم جو محصول رائج هو. سنڌ ۾ نير ۾ مٽي ۽ واري ملائي وڪرو ڪيو ويندو هو.“ ولئيم فرمليئن جو اهو رايو هو ته ڪمپني پنج فيڪٽريون قائم ڪري، جن مان وڏي فئڪٽري قائم ڪري، جن مان وڏي فئڪٽري ٺٽي ۾، ٻي مظفر پور ۾، ٽين سيوهڻ ۾ باقي به ڪنهن ٻئي هنڌ. ان مقصد لاءِ هڪ محرر، هڪ ڪيشئر، هڪ چيڪر ۽ عام معلومي حساب رکڻ لاءِ به ڪارندا مقرر ڪيا ويا. ان زماني ۾، سنڌ ۾ ڪسٽم جو نظام بيحد پيچيده هو. وليئم فرمليئن لکي ٿو : ” انهن ڏينهن ۾ سنڌ جو مال ڏاڍو مقبول هو. پراڻي زماني ۾ هالا ۽ سيوهڻ جي وچ ۾، سميجن وٽ تاجرن لاءِ خطرو هو، ڇو ته سواءِ ڪنهن طاقتور حفاظتي دستي جي سفر ڪندڙ قافلا عام طور ڌاڙيلن کان ڦرجي ويندا هئا. هن علائقي جا ماڻهو عام طرح، مغل گورنر جي خلاف هئا. جنهن ڪري وچ سنڌ ۾ امن امان جي حالت بنهه خراب هئي. “ سنڌ جي ٻيڙين بابت هو لکي ٿو : ” سنڌ ۾ تراکڙي تري واريون ٻيڙيون هلنديون هيون. جن جو وزن هڪ هزار کان ٻن هزار مڻن تائين هوندو هو. اچ وڃ لاءِ ڪتب ايندڙ انهن ٻيڙين جو ڪرايو، تمام گهٽ هو لاهور کان ٺٽي تائين ڪرائي تي هلندڙ ٻيڙين کي اڍائي سئو روپيا ڏيڻا پوندا هئا. ٺٽي جا واپاري لاهور مان سُٽ خريد ڪري، درٻيلو مان ننڍيون ننڍيون جوڙيون ٺهرائيندا هئا. جيڪي ڊيگهه ۾ نصرپور جي جوڙين جيڏيون هيون. “
واپاري وليم فرمليئن جنهن تجارتي لحاظ کان هت جيڪو ڏٺو سو لکيو ۽ آگري کان ٺٽي تائين سفر به ڪيو ۽ پنهنجا مشاهدا قلمبند ڪري اهي ڪمپني کي موڪليا، سي اسان جي تاريخ جو اهم حصو آهن.