سر رچرڊ فرئنسز برٽن
( 19 – مارچ 1821ع – 20 آڪٽوبر 1890ع )
سررچرڊ فرئنسز برٽن 19 مارچ 1821ع ۾ هر فرڊ شائر انگلينڊ ۾ ڄائو. هن جو پيءُ موقوف ٿيل فوجي آفيسر هو. هُن سر رچرڊ فرئنسز انگلينڊ ۽ فرانس ۾، تعليم حاصل ڪئي. هو سال 1842ع ۾، بمبئي واري پيادل فوج ۾ شامل ٿي انڊيا پهتو ۽ هتان جو زبانون سکي ترقي حاصل ڪئي. هو 20 مارچ آڪٽوبر 1890ع ۾ گذاري ويو.
برٽن هڪئي وقت برجستو سپاهي، نامور شمشير باز، لائق مترجم ۽ شاعر، لسانيات جو عالم، دنيا جي عجائبات جي جستجو ڪندڙ، چڱو طبيب، ٻوٽن ۽ وڻن جو ماهر، حيوانن جي حياتي جي علم جو مڃيل استاد، آثارقديمه ۽ علم الارض جو ڄاڻو ۽ ڪامياب جاسوس هو. کس 25 زبانون اينديون هيون. هن پنهنجي سير ۽ سفر تي 43 ڪتاب لکيا. ٻه جلد شاعريءَ جا سئو کان مٿي مضمون ۽ هڪ سئو ٽيتاليهه صفحا پنهنجي آتم ڪهاڻي جا لکيائين. الف ليلى جا 14 جلد ۽ پورچوگيز ادب جا 6 جلد انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيائين. هو سنڌ ۾ گهڻو رهيو ۽ سنڌ جي قومن جو پختو ۽ شاندار مطالعو ڪيو. هتان جي ٻولي ۽ ادب تي کيس عبور حاصل هو. هن سنڌ بابت چار ڪتاب لکيا. جن ۾ ادب، تاريخ، معاشرت، معيشت مطلب ته هر ڳالهه بابت وضاحت سان لکيائين. سندس هڪ ڪتاب ” سنڌ ۽ سنڌو ماٿر ۾ وسندڙ قومن“ جو سنڌي ترجمو سن 1971ع ۾ ڇپيو.
برٽن سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ۽ ان جو خوبيون بيان ڪندي لکي ٿو : ” سنڌي هڪ خاص زبان آهي، جيڪا ڪنهن به هندستاني ٻولي مان نڪتل نه آهي. هي زبان ڪاٺياواڙ جي حدن کان بهاولپور تائين ۽ بروهين جي پهاڙن کان هندستان جي اولهه ريگستان تائين ڳالهائي ويندي آهي. سنڌي ٻولي جي هڪ خصوصيت هي به آهي ته ان ۾ بي انتها ۽ گوناگون لفظ آهن. صوبي ۾ اهڙي ڪابه شيءَ نه آهي، جنهن جي لاءِ ڏيهي زبان ۾ نالو نه هجي. عام ظاهري شين مثلاً اُٺ لاءِ اڪثر ڏهه ٻارنهن لفظ آهن. جن مان ڪي هم معنى آهن. پر گهڻن جي معنى ۾ باريڪ تفاوت آهي. خيالن ظاهر ڪرڻ لاءِ ڏکيا لفظ عربي، سنسڪرت ۽ فارسي مان بنا ڪنهن حجاب جي ورتا ويا آهن. جنهنڪري سنڌي ٻوليءَ کي تمام وسيع لغت آهي.
سنڌ ۾ پهلوانن ۽ سندس راندين جو ذڪر ڪندي برٽن لکي ٿو : ” سنڌين کي ڪشتي جو ڏاڍو شوق آهي. هو مضبوط جوان آهن سندن ڏورا ٿلها ۽ هڏ ڪاٺ طاقتور هوندو آهي. هنن کي گوشت گيهه ۽ کير جي خوراڪ تي هيرايو ويندو آهي. هو جڏهن ميدانن ۾ نڪري نروار ٿيندا آهن. تڏهن ڏسڻ وتان هوندا آهن. هو آڙيون ۽ بند استادن کان سکندا آهن. ڪشتي ملاکڙي وقت هو پٽڪو، ڪانئچ ۽ سندرو ٻڌاندا آهن. ٻن ملهن مان جنهن پوئين ملهه ماري. تنهن راند کٽي راند ۾ جيڪڏهن گوڏو زمين تي لڳو ته راند هارايائين. ملهه اڪثر ڪري هيٺين نموني جي مشق پچائيندا آهن. ڊوڙڻ، ٺينگ ڏيڻ، هڪ ڄنگهه تي ٽپڻ، پٿر جي پڃري کڻڻ، ٻانهن جي ڪارائي يا ڏوري تي ڪاٺيون ڀڃڻ، مٺ کولڻ، ٻانهن مروڙڻ، هٿ جهلڻ ۽ لٺ ڇڏائڻ، سنڌ ۾ ٻيا عام ڪسرت جا نمونا هي آهن.
1. مٺين جو زور، يعني مٺ زمين تي رکي، ننڍو يا وڏو ماڻهو کڻڻ
2. چنبو وٺڻ يعنى آڱريون آڱرين ۾ اٽڪائي، هٿ ڇڏائڻ
3. پير تي اُٿڻ يعني زمين تي جهڪي ويهي آهستي اُٿڻ، جو آسان ڪم نه آهي.
4. ڪکُ کڻڻ يعني جهڪي ويهي، ٻئي هٿ پٺيان ڪري، چپن سان اڳيان زمين تان ڪک کڻن، سنڌ ۾ اهي آهن ورزش جا مکيه نمونا.“
سنڌ جي عورتن جي اخلاق ۽ ڪردار جي بلندي جو ذڪر ڪندي برٽن لکي ٿو ته : ” سنڌي عورتون پنهنجو وقت گهڻو ڪري ڌاڳن وٽڻ، ڪپڙن ٺاهڻ ۽ اهڙين ٻين مشغولين ۾ صرف ڪنديون آهن. سنڌي ۽ هندو عورتن جي مقابلي ۾ هو هر ڳالهه ۾ جرئت ڏيکارينديون آهن. مٿئين طبقي جون زالون باوقار ۽ بااخلاق هونديون آهن. هندستان جي هلڪي طبيعت وارين وچولين عورتن جي مقابلي ۾ هو ڱنڀير نظر اينديون آهن. هنن کي نڪي زهر ڏيڻ جي خبر آهي ۽ نه وري خودڪشي ڪنديون آهن. گهڻيون بيواهه زالون شادي کان انڪار ڪري تنهائي جي حياتي اختيار ڪنديون آهن. سونهن جي نقطئه نگاهه کان سنڌ جي زال رنگ، روش ۽ جسم ۾ اولهه هندستان جي زالن کان سرس آهن. سندن اٿڻ ويهڻ جو نمونو سنجيدگي ۽ فضيلت وارو هوندو آهي.
برٽن ان وقت جي زميندارن ۽ هندو سيٺين جو ذڪر ڪندي لکي ٿو : ” سراسري زميندار کي سموري خرچ مان لٿي پٿي، فصل جو ٽيون حصو بچندو هو. وڌيڪ آبادي وارن سالن ۾ آبادي سان سيڙايل موڙي تي اٽڪل ٽي چار سيڪڙو نفعو حاصل ٿيندو هو. انهيءَ هوندي به زميندار طبقي جي ماڻهن جون بدخصلتون، بي انتها سستي ۽ جهالت، جيستائين زميندار کي روزاني خوراڪ ۽ ڀنگ چڪو هلندو هو ۽ هو هڪ ٻن زالن ۽ شايد ڪنهن طائفي جي پرورش سان گڏ تلوار ڪشي، گهوڙي تي چڙهي گهمندو هو. تيستائين هو ورلي پنهنجي زمين جي سنڀال جو اونو يا ڳڻتي ڪندو هو. وڌيڪ شاهوڪار طبقي وارا زميندار پاڻ وٽ ڪارڪن رکندا هئا ۽ اهي سمورو ليکو چوکو پنهنجي نموني ۾ رکندا هئا. ڇاڪاڻ ته سندن مالڪ، اڪثر لکي پڙهي ڪونه ڄاڻيندا هئا ۽ نه وري حساب ڪتاب سمجهي سگهندا هئا. اهڙين حالتن هيٺ، انهن کي فرض کڻڻ کان سواءِ، ٻيو ڪوبه چارو ڪونه هوندو هو. هندو واپاري اڪثرين هيٺين شرطن تي اوڌار ڏيڻ لاءِ تيار هوندا هئا. سئو روپئي جي اوڌر لاءِ حالتن مطابق 125 يا 150 روپين جي رسيد ورتي ويندي هئي ۽ انهي رقم تي وياج اٺ يا ڏهه في سيڪڙي سان هوندو هو. قرض لاهڻ جو وعدو فصل تي هوندو هو پر اهو شرط ورلي ڀاڙيو ويندو هو. ڇاڪاڻ ته قرضي وٽ روڪ پئسو ته ڪونه هوندو هو ۽ ٽئي وقت هنن کي اٽلو اڳين لهڻيدارن کي راهي ڪرڻ لاءِ زياده موڙي جي ضرورت پوندي هئي. ان ڪري مجبور ٿي زميندار کي ساڳئي وقت ڳاٽي ڀڳي وياج تي قرض کڻڻو پوندو هو. جڏهن واپاري هن کي پنهنجي ان خريدڻ کان پوءِ اٽلندو مٿس پنهنجو ٿورو مڙهيندو هو. اهڙي طرح برٽن سنڌي ٻولي ادب، تعليم ۽ معاشرت تي سڀني مغربي سياحن کان گهڻو به لکيو ۽ سٺو به يعني سندس لکڻي تاريخي ۽ تنقيدي لحاظ کان جامع ۽ معياري آهي.
ايم ايڇ پنهور صاحب پنهنجي ڪتاب، سورس مٽيرل آف سنڌ“ ۾ سندس 16 ڪتاب ڄاڻايا آهن. جڏهن سندس مشهور ڪتاب هيٺيان آهن.
1. سنڌو ماٿري ۾ وسندڙ قومون : ( ترجمو : محمد حنيف صديقي، سنڌي ادبي بورڊ 1971ع )
2. سنڌ، يا ڏکويل ماٿري ( ترجمو : عطامحمد ڀنڀرو، روشني پبليڪيشن 2005)
3. سنڌ ماٿري ۾ شڪر بازي.
4. ٻيو ڀيرو سنڌ ۾
5. آتم ڪٿا
6. ( الف ليلي 16 جلد )
7. پورچوگيز ادب جا انگريزي ۾ 6 جلد ترجمو
8. شاعريءَ جا ٻه جلد
اچي وڃن ٿا.
سنڌ بابت لکيل هن جا ڪتاب سنڌي سماج جي ان دور بابت هڪ اهم اڀياس جي حيثيت رکن ٿا.