محمود بلخي
محمود بن امير ولي سنه 1004 هه / 1595ع ۾ بلخ ۾ ڄائو ۽ اعلى تعليم بخارا ۾ ورتائين. هو هڪ ئي وقت شاعر، اديب، صوفي ۽ سياح هو. ننڊي عمر ۾ شاعري جا ڇهه ڪتاب لکيائين. تصوف ۾ سندس ڪتاب روح الطيبه آهي. هو سنه 1034 هه / 1624ع ۾ بلخ مان نڪتو ۽ سيلون، سوماترا، اوڙيسا کان ٿيندو آگري پهتو. آگري ۾ هڪ سال رهڻ کان پوءِ، هو بکر جي نئين فوجدارا مرزا حسيني سان گڏ، سنڌ ۾ آيو. سنڌ ۾ هو ٻه سال رهيو. پوءِ 9 محرم 1041هه / 8 آگسٽ 1631ع ۾ واپس بلخ ويو. جتان جي حاڪم نذر محمد کيس شاهي ڪتبخاني جو منتظم مقرر ڪيو. اتي محمود هڪ ضخيم ڪتاب ” بحرالاسرار في مناقب الاخبار “ لکيو، جيڪو ستن جلدن ۾ هو. هن ڪتاب جي پهرئين جلد جي ٽئين حصي ۾ زمين، عنصرن، ملڪن، شهرن ۽ جبلن جو احوال ڏنل آهي. هن حصي م سنڌ جي ڪجهه شهرن جو به ذڪر ٿيل آهي. ڇهين جلد جي آخر ۾ ڪجهه ترڪ قبيلن جي احوال ڏيڻ کان پوءِ، هن سنڌ جي سفر جو احوال ڏنو آهي.
محمود جڏهن سنڌ ۾ آيو. اهو سترهين صديءَ جو وچ وارو زمانو هو. هن جي سفرنامي مان ان زماني ۾ سنڌ جي سماجي حالتن، سنڌ جي وسعت ۽ انتظامي حدن ۽ ارغونن خلاف سنڌي سوڍن جي جدوجهد جو پتو پوي ٿو.
محمود لکي ٿو : ” جيسلمير ۾ چوڏهن ڏينهن رهڻ کان پوءِ، ستن ڏينهن ۾ الرور پهتاسون. جيڪو بکر جي هٿ هيٺ آهي. هڪ ڏينهن اتي خوشي ۽ مزي سان گذاري ٻئي ڏينهن سنڌو درياءَ ٽپي سکر شهر ۾ اچي رهياسين. هن شهر ۾ هر ڪنهن جو مقام مقرر ٿي ويو. تڏهن سڀ ڪو وڃي پنهنجي ڪم کي لڳو. سکر ۾ هڪ فصل رهڻ کان پوءِ وري بکر ۾ اچي رهڻ جو حڪم ٿيو. اتي مان ڇهه مهينا رهيس ۽ منهنجي اميدن جي سڪل پوک تي هميشه احسان ٿيندا رهيا. اتي مان ” واري جي تپ “ ۾ بيمار ٿي پيس. علاج صحيح نه هئڻ ڪري جلندر جو عارضو ٿي پيو. هيءُ مرض اٺ مهينا هليو ۽ ايترو ڪمزور ٿي ويس جو چُري پُري به نه پيو سگهان ان وچ ۾ حاذق حڪيم ۽ طبيب مولانا صلاح الدين سيوهاڻي جو سايو سر تي پيو. جنهن هريڙ جي رس ذريعي ڇهن ڏينهن جو علاج ڪري مون کي خوش ڪيو. ان کان پوءِ مون شهر جي واليءَ کان اجازت گهري. جنهن مون کي گنجابي پرڳڻي جو حاڪم مقرر ڪيو. مان جيئن ئي اتي پهتس. تيئن ئي شير افغان حملو ڪري گرفتار ڪيو. پر اتان آزاد ٿي پنهنجي وطن بلخ پهتس.
محمود، سنڌ جي شهرن جو ذڪر ڪندي بکر بابت لکي ٿو : ” هي شهر سنڌو درياءَ “ جي وچ ۾ هڪ ٻيٽ وانگر آهي. هن کي هڪ زبردست قلعو آهي ۽ ڪيترائي مدرسا ۽ مسجدون به. هيءَ سڀ پٿرن سنا ٺهيل ۽ ڪاشي سان سينگاريل آهن. بکر ڪي ڪيئي شايع علائقا ۽ مضافات روهڙي ۽ سکر آهن. هيءُ ٻيئي جايون ندي جي ٻنهي پاسن واقع آهي. جنهن مان روهڙي کاٻي ۽ سکر ساڄي طرف آهي. بکر ۾ کجي، ڊاک، ڏاڙهون، گدرا، ڇانهيون ۽ انب پيدا ٿين ٿا. هن شهر ڪيئي عالم ۽ سٺين خوبين وارا ماڻهو پئدا ڪيا آهن. هتي جا ماڻهو شريف، حياءَ دار ۽ قناعتي آهن. هتان جا ماڻهو مهمانن، مسافرن ۽ سياحن لاءِ مهمان نواز آهن ۽ مذهبي آهن ۽ خاص ڪري روزي نماز جي پابندي ڏي مائل رهن ٿا. قلعي جي اندرين فصيل ۽ ٻاهرين ڀت جي وچ ۾ سهڻيون عمارتون ۽ باغ آهن. سنڌو درياءَ قلعي جي چوطرف وهي ٿو.“
ٺٽي شهر لاءِ هو لکي ٿو : ” هيءَ سنڌ جي شهرن مان هڪ آهي. اهو پهرئين ولايت ۾ آهي. ٺٽو، ڪيچ ۽ مڪران جي ڀر ۾ آهي. جيڪو ايران ۽ هندستان کي ملائي ٿو. شروع ۾ هن جاءِ کي بيبل پوءِ ديبل ۽ پوءِ اي جي گرم آبهوا سبب ٺٽو سڏيو ويو. هي هندي سمنڊ جي ڪناري تي واقع ۽ مشهور بندرگاهن مان هڪ آهي. گرم ملڪن ۾ پئدا ٿيندڙ ميوو هتي جهجهي انداز ۾ پيدا ٿئي ٿو. هن جي ڀرسان مهراڻ ندي وهي ٿي. جيڪا هندي سمنڊ ۾ وڃي ڇوڙ ڪري ٿي. ڪپڙو ۽ ايران توڙ هند جون مصنوعات به هتي موجود آهن. هتان فارس، عراق ۽ عراق بندرن جا واپاري وڏي تعداد ۾ لنگهن ٿا. سندس اڪثر آبادي حنفي فرقي سان واسطو رکي ٿي. جيڪي زاهد ۽ روزي نماز جا پابند آهن.“
محمود سنڌ جي ٽئين شهر ملتان جو ذڪر ڪندي لکي ٿو : ” هيءُ سنڌ جي شهرن مان هڪ آهي ۽ ماضي ۾ ان جو تختگاهه هو. هتان جي ماڻهن، هند ۽سنڌ ۾ سڀني کان اڳ، اسلام قبول ڪيو. رسول اڪرم ﷺ جن جاڪيئي ساٿي پڻ هت پهتا. اسلام کان اڳ هت هڪ وڏو مندر هو. جنهن ۾ هڪ بت ملتان نالي هو. جنهن جي پٺيان هن شهر جو نالو رکيو ويو. مسلم فاتحن هتان لٽ جو هيڪاندو مال هٿ ڪيو. جنهن کين ايترو ته خوش ڪيو جو انهن هن شهر بيت الحرج (خوشين جو گهر ) ۽ بيت الذهب ( سون جو گهر ) سڏيو. هن جا ٻيا به نالا آهن. هي شهر مهراڻ جي ڪناري تي واقع آهي. هي واپاري رستو آهي. “ جيڪو اولهه خراسان، عراق ۽ ٻين ملڪن ۽ اوڀر ۾ هندوستان کي ملائي ٿو. سنڌ جي اڪثر جاين کان هتي جي آبهوا سٺي آهي ۽ هتي ان ۽ ميوو جهجهي تعداد ۾ پئدا ٿئي ٿو. قديم دور ۾ ملتانين کان سواءِ هند – سنڌ مان ٻاهر وڃي ٿو ته ملتاني سڏجي ٿو. وڏن بزرگي سندن ورثو آهي. جيڪو به هن منصب تي ويهي ٿو. اهو خدا وارو ٿئي ٿو.“ سندس سفرنامو ” بحرالاسر في منافب الاخبار“ فارسي زبان ۾ ستن جلدن تي ٻڌل هو. جنهن جي پهرئين جلد جو اڌ ۽ ڇهين جلد جو اڌ وڃي بچيا آهن. انهن ڀاڱن کي ڊاڪٽر رياض الاسلام جامع انگريزي مقدمي سان ايڊٽ ڪري سال 1980ع ۾ ڇپرايو. جنهن ۾ سنڌ جي حالتن ۽ شهر جو ذڪر به آيو آهي.
مطلب ته محمود بلخي جو هيءُ سفرنامو، سنڌ جي تاريخ جو هڪ اهم باب آهي.