هيونسانگ
( 596ع – 664 ع )
چين ملڪ ۽ اتي جي تهذيب ۽ تمدن ٻين ملڪن جي قومن جي ثقافتي روايتن کان بنهه منفرد ۽ نرالي آهي. چين پنهنجي تهذيب جون روايتون ٽن هزار سالن کان به اڳ ترتيب ڏيڻ شروع ڪيون. چين جا ماڻهو هر نئين ڳالهه ۾ هر نئين فڪر کي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشان هئا، ان ڪري هو دنيا جي مختلف ملڪن ۾ خوب کان خوب تر جي تلاش ۾ ۽ پڻ پنهنجي نئين تهذيب ٻڌڌرم جي وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ هند سنڌ ڏانهن پنهنجا سڄاڻ ۽ ذهين فرد موڪليا، جن مان فاهيان، سونگ يون ۽ هيونسانگ مشهور سياح آهن. جيڪي ٽئين عيسوي صدي عيسوي کان ستين صدي عيسوي تائين گهميا ڦريا ۽ مهاتما گوتم ٻُڌ جي زندگي، تعليم ۽ پيغام بابت تحقيق ڪيائون. سنسڪرت ۽ پالي زبان ۾ پيش ڪيل ٻوڌي اصول ۽ هدايتون چيني زبان ۾ ترجمو ڪيائون.
هيونسانگ چين جي هونان صوبي ۾ سن 596ع ۾ ڄائو. سندس پيءُ پڙهيل ڳڙهيل ۽ ديني علوم جو سٺو ڄاڻو هو. هن جو وڏو ڀاءُ ٻڌ ڀڪشو هو. هيونسانگ تي به ڀاءُ جو اثر پيو ۽ هو به ٻڌ ڌرم جو پوئلڳ بڻجي ويو. اهڙيءَ طرح ويهن سالن جي عمر ۾ هو، پڪو ڀڪشو بڻجي ويو. هن کي ٻڌ مذهب جي صحيح تعليم ۽ ان جي باني جي جنم ڀومي جي زيارت جو شوق ستائڻ لڳو. ان ڪري هن هند ۽ سنڌ ڏانهن اچڻ جو پڪو ارادو ڪيو ته جيئن هو ان مذهب جي صحيح اصولن، متن ۽ مُسلڪ کي سمجهي سگهي. ان زماني ۾ چين تي تانگ گهراڻي ( 607ع – 618ع ) جي حڪومت هئي ۽ هو چين جي ڪنهن به فرد کي ٻاهر وڃڻ جي اجازت نه ڏيندا هئا. ان ڪري ئي هو لڪي چوري تاشقند، سمرقند ۽ افغانستان کان ٿيندو ڪشمير پهتو ۽ سنڌو ندي ذريعي وچئين ميداني علائقي مان ٿيندو سنڌ پار ڪري هندستان ويو. مهراڻ جي ٻنهي ڪپن تي ڪشمور کان ڪيٽي بندر تائين پڌ ڌرم وارن جا ڪيترائي مندر ۽ پاٽ شالائون هيون، جيڪي پنهنجي زماني ۾ علم ۽ هدايت جا اهم مرڪز هئا ۽ ڏورانهن ملڪن جي ماڻهن لاءِ مقدس مقامات هئا. هيونسانگ سنڌ پهچي هتي تمام مقدس جڳهن کي ڏٺو ۽ پوءِ هو ٻڌ مذهب جي پوتر شهر ” گايا “ يعني پٽنا پهتو ۽ بنارس جي زيارت ڪيائين. 631ع ۾ هونالندا خانقاهه ۾ ٻڌ مذهب جي مشهور پادري، سلا بهادر وٽ به پڙهيو. هت هو 628ع ۾ آيو. 631ع جي آخر ۾ ويو يعنى ٽي سال رهي، هند سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ گهمي، احوال هٿ ڪري، هڪ ضخيم ڪتاب تيار ڪيو. سندس سفرنامي جي هن ڪتاب ۾ 138 ملڪن جي حڪومتن، ماڻهن، ريتن رسمن، طور طريقن ۽ رواجن جو احوال آهي. هيونسانگ کان به اڳ ڪن چيني سياحن جو سنڌ ۾ اچڻ ثابت آهي. جن مان فاهيان ۽ سن ين جو ذڪر خاص ملي ٿو. 138 ملڪن مان 110 ملڪ هن پنهنجي سر گهمي ڏٺا. هيونسانگ جو هي سفرنامو ڪلاسيڪل حيثيت رکي ٿو. ٿيودور ڊي بيري پنهنجي ڪتاب ” سورسز آف چائينيز ٽريڊيشنس “ ۾ لکي ٿو ته ” هيونسانگ جي هي ياتر ا، چيني تاريخ ۽ ادب جو هڪ اهم باب آهي. هن پنهنجي سفر جي دوران، مقامي فيلسوفن ۽ دانشورن سان بحث مباحثا ڪيا، جن جي نتيجي ۾ ٻڌ ڌرم جي 75 بنيادي مخطوطات کي چيني ٻولي ۾ ترجمو ڪيو.
هيونسانگ سنڌ جي شهرن، اروڙ، سيوهڻ ۽ ٻين شهرن جو دورو ڪيو. لئمبرڪ مطابق هو موئن جو دڙو، جهرڪ، ٻميو، سيوهڻ، ٺل، مير رڪن، سن، ٽريدن جي دڙي ۽ ديبل به ويو ۽ اتي ٺهيل عاليشان اسٽوپا ڏٺائين، ان کان سواءِ ٻيا به ننڍا ننڍا وڏا ڳوٺ ۽ شهر گهميو. هن ان وقت جي رهڻي ڪهڻي حڪومت جي طرز طريقي، تهذيبي قدرن ۽ روايتن جو ذڪر ڪيو آهي. سندس سفرنامي ۾ ان وقت جي سياسي، سماجي ۽ مذهبي حالتون جيڪي سنڌ ۾ هيون، جهلڪا ڏيندي نظر اچن ٿيون. سندس سفرنامي مان چند ٽڪرا پيش ڪجن ٿا، جن مان ان دور جي سنڌ ( يعنى 7 صدي عيسوي ) جي سرسبزي، خوشحالي ۽ مذهبي حالتن جي خبر پوي ٿي. هو لکي ٿو ته ” گجرات کان اتر طر، خوفائتي رڻ پٽ ۽ خطرناڪ لڪن مان لنگهي، اٽڪل 1900 لي (يعني 684 ميل ) پنڌ ڪري، اسان سنڌ پهتا سين. هتي جي زمين اناج پيدا ڪرڻ لاءِ موزون آهي ۽ هت ڪپهه، جوئر ۽ ٻاجهري تمام گهڻي ٿئي ٿي. هتي سون، چاندي ۽ ڪوپر تمام جهجهو آهي. ڍڳن، رڍن، اٺن، خچرن ۽ ٻين جانورن لاءِ هتي چارو جام آهي. هتي جا اُٺ هڪ ٿوهي وارا ٿين ٿا. ۽ هتي سنڌ ۾ سنڌي لوڻ جا وڏا ذخيرا آهن. ان کان سواءِ اڇو لوڻ، ڪارو لوڻ ۽ جابلو لوڻ به عام آهي. مختلف جاين تي اهو لوڻ، دوائن ۾ به استعمال ڪيو وڃي ٿو. ماڻهن جو سڀاءُ سخت ۽ پورالو آهي پر آهي آهن ايماندار ۽ سنوان وڃي ٿو. ماڻهن جو سڀاءُ سخت ۽ پورالو آهي. پر اهي ايماندار ۽ سنوان سڌا پاڻ ۾ ڪونه ٺهن. پڙهن نه ٿا پر بنا مقصد جي ٻُڌ مت جا پوئلڳ آهن. هتي ڏهه هزار ڀڪشو ٽڙيل پکڙيل آهن. انهن ٻڌمت جي لوڪن مان ڪيترا، سچ جا ڳولائو سالڪ، ويران جاين، جبلن ۽ ٻيلن ۾ دنيا کي تياڳ ڪيو اڪيلا پيا رهن ۽ ارهت ماڻڻ واري منزل جي آس ۾ پيا رات ڏينهن جالين، سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ پي شين ڦو ٻولو ( يعنى برهمڻ آباد ) آهي ۽ بادشاهه ( راءِ سيهرس ) آهي. جيڪو نهايت ايماندار ۽ مخلص آهي ۽ ٻڌ مت کي مان ڏيندڙ هيءُ پهريون ليکڪ آهي، جنهن ٻڌايو ته ” جڏهن گوتم ٻڌ، هن سنسار ۾ جيئرو هو، تڏهن سنڌ ۾ آيو هو. ان ڪري راجا اشوڪ جتي جتي به گوتم ٻڌ جي رهڻ جا نشان لڌا، اتي اسٽوپا ٺهرائي ڇڏيا اٿس. مهاارهت، اپاگيتا به هن ملڪ سنڌ ۾ آيو ۽ مذهب کي وڌيڪ پکيڙيائين. “جتي جتي هو رهيو اتي اسٽوپا ٺهيل آهن. هونئن به سنڌ ۾ سٽوپا جتي ڪٿي نظرن اچن ٿا. سنڌ جي ماڻهن جي سماجي زندگي بابت هيونسانگ لکي ٿو ته ”سنڌو ڌرياءَ جي ڪنارن سان، تمام گهڻا ماڻهو آباد آهن. اهي ماڻهو مال چاري گذارو ڪن ٿا. ۽ نه ڪو شاهوڪار ئي آهن نه وري سُڃا آهن. انهن بابت چيو وڃي ٿو ته اڳي اهي ماڻهو سرڪش هئا. پر پوءِ هڪ ارهت جي پوئلڳي ڪندي پنهنجا مٿا ڪوڙائڻ شروع ڪيا ۽ مذهبي زندگي گذارڻ لڳا. پرڪيئن پيڙهين گذري وڃڻ کان پوءِ هاڻي انهن جا پٽ پوٽا مذهب کان پري دنيا جي ماڻهن وانگر رهن ٿا. “بهرحال هيونسانگ جون هي چند سٽون ان وقت جي سنڌ جي رنگين ۽ سونهري تصوير پيش ڪن ٿيون.
سنڌ جو هي سيلاني 645ع ۾ چانگ پهتو ته شهر جا ننڍا وڏا سندس آڌر ڀاءُ لاءِ شهر جي مکيه در کان ٻاهر اچي ڪٺا ٿيا، جو اها رات هيونسانگ شهر قلعي کان ٻاهر گذاري. بادشاهه تائي سنگ هن جو شهر اندر شاهي نموني استقبال ڪيو ۽ کيس هن جي ڪتاب جي ترجمي لاءِ مختلف ٻولين جا ڄاڻو ماڻهو مقرر ڪري ڏٺائين. اهي ترجمو ٿيل ڪتاب دنيا جي ڪيترين ئي ٻولين ۾موجود آهن. هو سن 664ع ۾ چين ۾ لاڏاڻو ڪري ويو.