اسٽرابو
( 64 ق.م – 19 )
ايرانين جي لاڳيتن ڪاهُن، باهمي ۽ اندروني جنگين ڪري اٿنيز ۽ اسپارٽا جي فوجي ۽ سياسي قوت ختم ٿي چڪي هئي. 220 ق.م يونان ۾ اٿينز، اسپارٽا ۽ ٿيبيس ٽي رياستون هيون، جن مان اٿينز وٽ بحري ٻيڙو هو. ان وقت مقدونيا جو حاڪم فلپ ( ٻيو )هو، جيڪو يونانين ۾ اتفاق ۽ اتحاد قائم ڪري ايرانين کان انتقام وٺڻ جي ڪوشس ڪري رهيو هو، پر هو 336 ق.م ۾ هڪ سازش تحت قتل ٿي ويو، ان کان پوءِ سندس پٽ سڪندر اعظم تخت تي ويٺو، ” تاريخ تمدن سنڌ “ جي ليکڪ رحيمداد خان مولائي شيدائي جي بيان موجب : هن پنهنجي پيءُ پاران ورثي ۾ مليل حڪومت جون حدون يورپ ۾ درياءَ ڊئنوب تائين وڌايون. بعد ۾ 333 ق.م يونان جي فسادن کي مٽائي کين اتحاد ۾ آڻي 232 ق.م ۾ ايراني شهنشاهيت جي ايشيائي مقبوضيت تي ڪاهه ڪئي. ايشياڪوچڪ ٽپي شام جي سرحد اسوس وٽ پهتو.“ اهڙي طرح سڪندر اعظم شام، فلسطين ۽ مصر کي فتح ڪيو. مصر کان فارغ ٿي اربيلا جي جنگ ۾ دارا ( ٽئين ) کي شڪست ڏيئي بابل، سوسا، اصطخر ۽ ايڪباتانا تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ هو پاڻ کي ايران جو شهنشاهه ڪوٺائڻ لڳو. ايشيا جا ٻيا صوبا سندس ڪاهه هيٺ اچي ويا. چناچه ڪومانيا، پارٿيا، ميڊيا، آرمينا، هرڪينيا، گيدروشيا، ڊرئنگيانا، ايريا، آرچوسيا، صغدانيا، بئڪٽرينا ۽ افغانستان تي هن قبضو ڪيو. هاڻي هن ڪابل ۽ سوات جي رستن کان هندستان فتح ڪرڻ جو ارادو ڪيو. ۽ اهڙي طرح 326 ق.م ۾ هو سنڌ ۾ پهتو. سنڌ تي سڪندراعظم جي ڪاهه جو خاص مقصد ايشيا جي اڻ کٽ دولت ۽ واپار تي قبضو ڪرڻ هو، جيئن يورپ ۽ ايشيا جا واپاري ناتا مضبوط رهن، يوناني تهذيب هنر ۽ زبان جو مشرق تي اثر رهي، اهڙي ارادي کي عملي جامي پهرائڻ لاءِ، سڪندر اعظم پاڻ سان هنرمندن، تاجرن، جاگرافيدانن، تاريخ نويسن، مسترين، انجنيئرن ۽ فلاسفرن جي هڪ خاص جماعت گڏ آندي، ته جيئن هر عالم ۽ فن جو ماهر پنهنجي پنهنجي ميدان ۾ ڪم ڪري سگهي ۽ مشورو ڏيئي سگهي. اهڙن ماهرن مان اسٽرابو به هڪ هو.
اسٽرابو بنيادي طرح جاگريفيدان هو. پاڻ ماني مڇي لائق هو. ان ڪري پنهنجي شوق کي پوري ڪرڻ ۽ علم ۾ مهارت حاصل ڪرڻ لاءِ هن تمام گهڻو سفر ڪيو. هن يونان جي مشهور عالم ٽائرنيين جي صحبت ۾ رهي ڪري. جاگرافي جي علم ۾ وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪئي. جناب ايم. ايڇ. پنهور لکي ٿو : ” اسٽرابو پنهنجي جاگرافي جي ڪتاب ۾، اڳوڻن جاگريفيدانن جي تصنيفن کي استعمال ڪري، انهن کي تباهه ٿيڻ کان بچايو. ڌرتي کي گولو تسليم ڪرڻ سان گڏ هن نوان کنڊ دريافت ڪيا ۽ انهن کي نالا ڏنا. هن جي تحقيق موجب کنڊن جي چوطرف سمنڊ آهي ۽ ڌرتي جو سڪل حصو، اتر واري اڌ گول جي چوٿين حصي تي ڇانئيل آهي، باقي ايراضي ۾ سمنڊ آهي“. اسٽرابو جي لکيل جاگرافي جو ترجمو، اٺن جلدن ۾، لولب ڪلاسيڪل لائبريري طرفان ڪيو ويو. جيڪو لنڊن مان 1917ع ۾ شايع ٿيو. بعد جي ڪيترن ئي مورخن سندس ڪتاب تان استعفادو ڪيو.
اسٽرابو سنڌ ۾ رهي سنڌ جي واپار تي تمام گهڻو لکيو آهي. جناب ايم. ايڇ. پنهور صاحب جي لکڻ موجب ” سنڌ جي پراڻي جاگرافي تي سندس هيءُ هڪ ناياب ڪتاب آهي. “ اسٽرابو لکي ٿو : ” مون هڪ سڱو گيندو، آگسٽس جي قلوپطرءُ تي فتح جي موقعي تي ڏٺو. جيڪو ان وقت سنڌو درياءَ ۾ عام هو. اهو هڪ سڱو گينڊو گهڻو ڪري، سنڌ مان مصر موڪليو ويندو هو. “ اسٽرابو لکي ٿو ته ” هن هڪ 9 فوٽ ڊگهو نانگ، مصر ۾ ڏٺو. جيڪو هت سنڌ مان موڪليو ويو. “ هو ماکيءَ جي مک متعلق لکي ٿو : ” سنڌ ۾ ماکي، وڻن مان پيدا ٿئي ٿي، جا ماکيءَ جي مک جي مدد سان پيدا ٿئي ٿي. اسٽرابو سنڌ جي تجارت بابت تمام گهڻو لکيو آهي ۽ خاص ڪري هن ڀنڀور واري بندر جو تفصيلي ذڪر ڪيو آهي. ڀنڀور ان وقت سنڌو ندي جي الهندي شاخ گهارو ۽ سمنڊ جي کاري جي اُترئين ڪپ تي اقتصادي ۽ واپاري هلچل سان ڀرپور بندرگاهه ۽ عاليشان شهر هو، جيڪو هندوستاني واپار لاءِ پهريون بندر هو، ڇاڪاڻ ته ڳاڙهي سمنڊ کي پار ڪرڻ کان پوءِ پهرئين پهرئين هندوستاني ڪناري جي انهيءَ تي اچبو هو. هي ءُ بندر ق. م کان يارهين صدي عيسويءَ تائين هند ۽ سنڌ جو وڏي ۾ وڏو تجارتي بندر هئڻ سان گڏوگڏ سنڌ ۽ هند جي مختلف علائقن ڏانهن ويندڙ قافلن جو لنگهه ( گيٽ وي ) به هو. اندرون سنڌ جو مال ٻيڙين رستي هت ايندو هو ۽ هتان اهو مال بين الاقوامي بندر جي حيثيت حاصل هئي. سنڌ، هند، چين ۽ ڏور اوڀر جي تجارتي مال هن بندر تان ڏورانهن ڏينهن ڏانهن اُ ماڻيو ويندو هو. چين جو ريشم، شاهراهه ريشم جي رستي ڀنڀور بندر تان روم ويندو هو. اسٽرابو ڀنڀور کي بارباريڪان لکي ٿو. سندس چوڻ آهي : ” هي بندر ان وقت گڏيل هندوستان جو وڏي ۾ وڏو تجارتي بندر هو. ۽ ان جو مصر جي شهر، سڪندريه جي ڪندي ڄاڻائي ٿو ؛ ” مصر مان قافلا ڳاڙهي سمنڊ ۾ ايندا هئا ۽ اتان عربي سمنڊ لاءِ روانا ٿيندا هئا. آگسٽس جي دور تائين مصر جا جهاز ورلي باب المغرب تائين پهچندا هئا پر سندس هٿان 25 ق.م ۾ عدن تباهي ۽ عرب قبيلن تي حاوي ٿيڻ بعد مصري، يوناني ۽ رومن جهاز عربي سمنڊ ۾ اچڻ لڳا. عربستان مان قافلن جا رستا بيان ڪندي لکي ٿو : ” سنڌ مان مال عدن تائين ويندو هو. جتان عرب قافلن رستي اهو مال مصر ۽ ڀونچ سمنڊ جي ڏاکڻين ڪناري تي پهچندو هو.“ اسٽرابو جي اهم ڳالهه هي آهي ته سنڌ جي هن يوناني سياح جو مختصر احوال، جنهن سنڌ ۾ سير ڪرڻ وقت هتان جي ڪن عجيب و غريب شين جو ذڪر ڪيو ۽ هتان جي تجارت تي خاص روشني وڌي، جيڪا اسان جي تاريخ جو اهم باب آهي.