ڊبليو ايڇ مور لينڊ
سترهين ۽ ارڙهين صدي جي پهرين اڌ ۾، جو مغلن ۽ اوائلي ڪلهوڙن جو دور هو. سنڌ کي واپاري دنيا ۾، هڪ اهم مقام حاصل هو. سنڌ هڪ ترقي يافته زراعت ۽ ٻارهن عروج يافته صنعتن کي سنڀالي رهي هئي ۽ اها نه رڳو پنهنجي اناج ۽ کير جي پيدائش جي فراواني کان مشهور هئي پر سندس ڪپڙي، نير، شوري چمڙي جي سامان ۽ ٻين نادر چيزن جي نفاست ۽ سهڻائي جي چڱي ناموس هئي. سنڌ جا محنتي ۽ جفاڪش ماڻهو نه رڳو هندستان جي مکيه مرڪزن ملتان ۽ لاهور، آگري ۽ احمد آباد سان جهجهو واپار هلائيندا هئا. بلڪ عربستان، افغانستان ۽ خراسان، ايران ۽ ترڪي، ميسوپوٽيما ۽ ايشيا مائنر الهندي يورپ ۽ چين سان سندن واپار هلندو هو. ايراني نار ۽ مالابار ساحل جي بندرن سان سندس ساحلي واپار هلندو هو. ايراني نار ۽ مالابار ساحل جي بندرن سان سندن ساحلي واپار به ڪافي هوندو هو. ان وقت سنڌ کي هڪ پنهنجي متوازن معيشت هئي. صنعت ۽ واپار ۾ ماڻهن جو ڪافي تعداد هو. ساڳئي وقت سنڌ پنهنجي ضروريات کان وڌيڪ مال پئدا ڪندي هئي ۽ پنهنجي زرعي ۽ صنعتي مال جي زائد پئداوار خشڪي ۽ درياءَ ۽ سمنڊ رستي ڏورانهن ديسن ڏانهن برآمد ڪندي هئي. جتي انهن شين جي بهترين مارڪيٽ هوندي هئي. اهڙي طرح سنڌ جو واپاري توازن هميشه نفعي بخش رهيو. جنهن ڪري ملڪ ۾ سون ۽ چاندي جي مسلسل درآمد ٿيندي رهي ۽ اهو ئي زمانو هو جڏهن مورلينڊ، ايسٽ انڊيا ڪمپني ۾ وڏي عهدي تي فائز هو. هو هند ۾ مغلن جي دور ۾ آيو ۽ برصغير جي تاريخ ۾ گهرو مطالعو ڪيو. ان ڪري هن اتي ٽي ڪتاب ” انڊيا ائٽ دي ڊيٿ آف اڪبر “ ( 1920ع )، ” فرام اڪبر ٽو اورنگزيب “ ( 1923 ع ) ۽ ٽيون ڪتاب ” ائگرئين سسٽم ان انڊيا “ ( 1929 ع ) ۾لکيا. انهن ٽنهي ڪتابن ۾ هن سنڌ جي زراعت، تجارت ۽ معيشت جو ذڪر ڪيو آهي.
ڊبليو ايڇ مورلينڊ پهريون مغربي سياح آهي جنهن سنڌ جي زراعت، زرعي پيداوار ۾ واڌ، زرعي لاڙن ۾ ترقي ۽ زرعي ازارن تي بحث ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته ” هندستان جي زراعت، سورهين صديءَ کان زور وٺڻ شروع ڪيو آهي پر ايتري حد تائين نه، جو سندس بنيادي ڳالهين ۾ ڪا تبديلي آئي هجي،سموري هندستان جي گڏيل پيدائش اڳي به ايتري هئي. جيتري هاڻي آهي. جيڪا حقيقت هندستان لاءِ آهي سا سنڌ سان به لاڳو آهي. جڏهن اسين اڪبر جي وقت ۾ ڪم ايندڙ زرعي اوزارن بابت اڀياس ڪريون ٿا ته معلوم ٿئي ٿو ” انهن ۾ فقط ڪي اڻ لکيون تبديليون آيون هونديون. ڇو ته اڄ به هاري جا اوزار فقط ايترائي آهن. جيڪي هن جي ڪم لاءِ ضروري آهن. ۽ اهو تسليم ڪرڻ ناممڪن ٿيندو ته ڪو ڪنهن وقت هنن کان گهٽ هوندا ۽ انهيءَ ڳالهه کي سمجهڻ لاءِ به ڪو سبب ڪو نه ٿو نظر اچي ته ڪي بهتر قسم جا اوزار انهيءَ دوران گم ٿي ويا هوندا. وقتن کان ڪم ايندا رهيا آهن ۽ وقت جي مختلف حصن ۾ انهن جا استعمال حالتن پٽاندر رفته رفته ٿيو هوندو. هو سنڌ جي زمين ۽ زراعت بابت ڪئمينس ليکڪ جو حوالو ڏيندي لکي ٿو : ” سنڌ هڪ زرخيز ترين علائقو آهي. هتان جي زمين ٻين صوبن جي مقابلي ۾ گهڻي پيداوار ڏي ٿي. اونهاري ۾ پوکي لائق ڳچ زمين آبڪلاڻي جي ڪري پاڻي هيٺ اچي وڃي ٿي ۽ انهيءَ ۾ زرخيز رَءُ ۽ لٽ اچي ٿو. سو زمين تي گڏ ٿئي ٿو ته زمينون وري نئين سر ڀليون ٿيو پون ۽ انهي ڪري زمين کي پاڻي ڏيڻ يا محنت ڪرڻ جي گهٽ ضرورت پوي ٿي. سنڌ ۾ زمين جي ڍل جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته زمين جي ڍل مقاطعي جي اصول تي ورتي ويندي هئي. جنهن موجب زميندار کي پٽي مقاطعي يا معاهدي تي زمين ملندي هئي. جنهن ۾ زمين جي پکيڙ ۽ مقاطعي جا شرط شروط ڄاڻايل هوندا هئا. پٽي ملڻ کان پوءِ زميندار کي، پنهنجي زمين جي ڪنهن به حصي کي ٻئي ڪنهن کاتيدار يا مقاطيعدار کي ڏيڻ جي آزادي هئي. پر حڪومت کي سموري ڍل ڀري ڏيڻ لاءِ هو ئي ذميدار هو.“ سنڌ جي واپار جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو : ” سوتي ڪپڙو سنڌ ۾ چئن رستن کان ٻاهر ويندو هو. سنڌوءَ درياءَ جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو : ” سوتي ڪپڙو سنڌ ۾ چئن رستن کان ٻاهر ويندو هو. سنڌوءَ درياءَ جنهن سان سامان لاهري بندر ايندو هو ۽ اتان ٻاهر ويندو هو. خليج ڪمپني جو علائقو اتر ۾ داهول جو علائقو، ڪارو منڊل ۽ بنگال هو. لاهور، ملتان، سکر ۽ ٺٽي ۾ سُٽ ڪتيندڙن ۽ آڏاڻن جي گهڻائي هئي. سنڌو جي ڪناري ڪيترن ئي ڳوٺن ۾، هن ڌنڌي وارا ماڻهو رهندا هئا. سندن پئداواري شيون گهڻو ڪري سمنڊ رستي ٻاهر موڪليون وينديون هيون. ڪجهه پئداوار عرب ملڪن ۾ ويندي هئي ۽ باقي پورچوگال. هتان جي سيٺين کي جيئن ته جهازراني جو گهٽ شوق آهي. ان ڪري گهڻو سامان پورچوگيزي جهاز کڻن ٿا. جنهن کي فريگيٽس چيو ويندو هو. ان وقت پورچوگيز علائقي جا خودمختيار حاڪم هئا ۽ مغلن سان سندن گهرا ناتا هئا.“
هو وڌيڪ لکي ٿو : ” سنڌ ۾ صنعت جا خاص مرڪز ٺٽو ۽ نصرپور هئا. خاص ڪري ٺٽو مشهور هو. قلمي شورو سنڌ جي روانگي واري مال ۾ اهم حيثيت رکندڙ هو. سنڌي واپارين جو جتي ڪٿي پنهنجو ڪوٺيون قائم هيون ۽ سندن مرڪزي آفيسرن پرڳڻي اندر قائم ٿيل هيون ۽ هو پنهنجي مرڪزي آفيسن جي هدايتن ماتحت دنيا جي مختلف حصن سان واپار ڪندا رهن ٿا. انهن واپارين ۾ گهڻو حصو، شڪارپور جي واپارين جو آهي ۽ انهن جو مکيه ڌنڌو هنڊين تي پئسا ڏيڻ ۽ ڏيتي ليتي ڪرڻ آهي ۽ اهو ڌنڌو پيڙهين کان هلندو اچي. ان وقت جا واپاري ڏيتي ليتي ۽ واپاري ساک ۽ ديانتداري ۾ نهايت بلند درجي تي پهتل هئا.“ ان وقت جي مزدورن جي مزدوري بابت هو لکي ٻڌائي ٿو : ” ڪارخاني جي مزوري جو پگهار اٽڪل ( 2 ) روپيا ماهوار هوندو هو. اڪبر ۽ جهانگير جي ڏينهن ۾ هڪ بي هنر پورهيت کي چاليهن ڏينهن جي مهيني لاءِ، ٽن کان چار روپيا ملندا هئا ۽ هنرمند پورهيت کي روزانو 5 کان 6 ٽڪا ملندا هئا. اهڙي طرح هو پاڻ کي ايڏو بلند ۽ طاقتور سمجهندو هو جو نوڪري جي آڇ ٿيندي هيس ته ٿڏي ڇڏيندو هو. ڇاڪاڻ ته هن وٽ پنهنجو سڀڪي جهجهو هو. جنهن مان پاڻ ڪجهه بچت ٿيندي هيس.“
سنڌ ۾ آدمشماري جي طرفين جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته : ” سنڌ ۾ آدمشماري جو تخمينو ٻن وسيلن سان ڪيو وڃي ٿو. پهرين زراعت جي گهاٽائي ٻيو فوج جو تعداد.“ ان مان خبر پوي ٿي ته هن ملڪ جي آدمشماري ڪيتري آهي.
مطلب ته مورلينڊ جو هي احوال اسان جي تاريخ جو املهه خزانو آهي جنهن مان ان وقت جي سنڌ جو تفصيلي احوال معلوم ٿئي ٿو.