ابن حوقل
( وفات 358 هه بمطابق 979ع )
ابن حوقل چوٿين صدي هجريءَ جو مشهور عرب سياح ٿي گذريو آهي. هو بغداد جو هڪ ناميارو واپاري هو، جيڪو سن 331 هه بمطابق 943ع ۾ بغداد کان سفر تي نڪتو. هن اسپين ۽ سسلي کان وٺي هندوستان تائين سمورا ملڪ گهميا. هو يورپ، ايشيا ۽ آفريقا به ويو. هن گهميل ملڪن جا نقشا به تيار ڪيا. هندوستان جي نقشي ۾ هن گجرات کان وٺي سيستان تائين آبادين ۽ شهرن جا ڏس پتا ڏنا آهن. هي سنڌ جو پهريون نقشو آهي. ابن حوقل پهريون سياح ۽ جاگريفيدان آهي، جنهن سنڌ ۽ هند جي ڊيگهه ۽ ويڪر ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن پنهنجو سفرنامو سن 367 هه / 977ع ۾ لکي پورو ڪيو. جنهن ۾ سنڌ ۽ ان جي ڀر وارن علائقن بابت هڪ ڌار باب لکيو اٿس. هن 368 هه بمطابق 979 ع ۾ وفات ڪئي. سندس ڪتاب ” سفرنامه ابن حوقل “ جي نالي سان مشهور آهي.
ابن حوقل سنڌ ۽ هند جو حدون بيان ڪندي لکي ٿو ته ” سنڌ، ڪشمير، تبت ڌار ڌار ملڪ آهن. هند جي اڀرندي پاسي فارس جو درياءَ آهي ۽ ان جي ڏکڻ الهندي ڪنڊ تي، مسلمانن جي حڪومت آهي. سنڌ جي سرزمين جي ڊيگهه مڪران کان منصورہ ۽ ساري سنڌ جي پرڳڻي کان وٺي قنوج وٽ ختم ٿئي ٿي. “ ابن حوقل جي اچڻ واري وقت سنڌ، ٽن انتظامي يونٽن ۾ ورهايل هئي، مڪران طوران ۽ منصورہ، مڪران بابت هو لکي ٿو ته ” مڪران هڪ وسيع علائقو آهي. جنهن جو گھڻو حصو جھنگل ۽ ميدان آهي. هتي جو حاڪم عيسى بن معدان آهي. ان جو تختگاهه ڪيزہ آهي. هتي جون کجيون تمام گهڻيون ٿينديون آهن. تيز، مڪران جو بندرگاهه آهي. هتان جا مشهور شهر نيحپور، ڪسرڪند ۽ راسڪ آهن. هتان جو ڪمند ۽ کنڊ مشهور آهي. عام طرح کنڊ جا سڄي دنيا ۾ وڃي ٿي. سا هتان جي آهي. مڪران جي ڳوٺن ۾ اڪثريت اڻ سڌريل ماڻهن جي آهي. مڪران جي زمين زياده تر ريگستان آهي ان ڪري زراعت گهٽ ٿئي ٿي. “ ابن حوقل جي لکت مان ظاهر ٿئي ٿو ته منصورہ ۽ مڪران جي وچ ۾، سنڌو ندي جو پاڻي تلائن ۽ ندين جي شڪل ۾ هوندو هو. جنهن تي سنڌ جي ان وقت جا اڻ پڙهيل ماڻهو قابض هئا. انهن مان جيڪي قبيلا اڳ قبضو ڪندا هئا. اهي انهن جي ملڪيت هئا. انهن ماڻهن جي خوراڪ مڇي ۽ پکي هئي.
طوران جي باري ۾ لکي ٿو ته ” هي هڪ اهڙو علائقو آهي، جنهن ۾ ڪيترائي شهر ۽ ڳوٺ آهن. هن تي اڄ ڪلهه معين بن احمد نالي هڪ شخص جو قبضو آهي. هتان جي گاديءَ جو هنڌ ڪير ڪانان آهي. هن خطي ۾ ان جي ڏاڍي گهڻائي آهي. انگور، ڏاڙهون ۽ ٻيا سرد ميوا جام آهن. ليڪن کارڪ ڪونهي. طوران ۾ ان وقت ڪيزڪانان، شورہ ۽ محاله شهر هئا.
سنڌ بابت هو لکي ٿو ته ”سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ منصورہ آهي. هن جا مشهور شهر هي آهن: ديبل، نيرون، ڪلري، انري، بلري، مسوڙي، ڀرج بانيه، مٽخابري، سيستان، اروڙ ۽ چند رور. “ ابن حوقل منصورہ بابت لکي ٿو ته” ان کي هڪ چورس ميل جي ڊيگهه ۽ ويڪر آهي. جنهن کي سنڌو ندي جي هڪ شاخ گهيرو ڪيو بيٺِي آهي. ان جي شڪل ٻيٽ وانگر آهي. اتي جا رهاڪو مسلمان آهن ۽ اتي جو بادشاهه، قريشي، هبارين الاسود جي خاندان جو آهي، جنهن جي وڏن هن ملڪ تي قبضو ڪري اهڙي طرح حڪومت ڪئي جا مسلمانن ۾ ڏاڍي مقبول ٿي ۽ غير مسلمانن سان به سهڻو سلوڪ اختيار ڪيو هئائين. بادشاهه جو خودمختيار هو. منصورہ هڪ گرم شهر آهي. جنهن ۾ کجيءَ جو وڻ تمام گهڻو آهي. پر انگور، صوف، اخروٽ ۽ زيتون نه آهن. ڪمند گهڻو ٿيندو آهي. هت صوف جيترو هڪ ميوو ٿئي ٿو. جنهن کي ليمون چون ٿا. جو ڏاڍو کٽو ٿئي ٿو. ٻيو ميوو انب آهي جيڪو کائڻ ۾ ڏاڍو مزيدار هوندو آهي. هت سُڪار ۽ خوشحالي گهڻي آهي. هتان جو سڪو قنڌاري آهي. دينار به واپاري حلقن ۾ ڪتب اچي ٿو. ماڻهن جو لباس راجائن جي لباس جهڙو آهي. ماڻهو عام طرح وار ڊگها رکائيندا آهن ۽ ڪنن ۾ والا پائيندا آهن.“ ابن حوقل سنڌ جي شهر ديبل بابت لکي ٿو ته ” ديبل سنڌو درياءَ جي اتر سمنڊ جي ڪناري تي آباد آهي. هتي وڏي تجارتي منڍي آهي. ڪيترن ئي قسمن جي هت تجارت ٿئي ٿي. هيءُ شهر هن ملڪ جو بندرگاهه آهي. اناج به گهڻو ٿئي، هتان جي عام ماڻهن جو ڌنڌو واپار آهي. ساڳيءَ طرح اروڙ جي باري ۾ لکي ٿو ته ” سنڌ جي وڏن شهرن مان هڪ آهي، ملتان جيڏو شهر آهي. هن شهر کي چوڌاري ڪوٽ ڏنل آهي. سنڌو درياءَ جي ڪناري تي آهي، نهايت سرسبز، شاداب ۽ واپار جي منڊي آهي.“ ساڳيءَ طرح ملتان لاءِ لکي ٿو ته ” هي شهر منصورہ جيڏو آهي. هت سستائي تمام گهڻي آهي. ماني هڪ درهم ۾، ۽ حلوو هڪ درم ۾ ٽي مڻ ملي ٿو. واپار ۾ هتان جا تاجر ڪوڙ اصل نه ٿا ڳالهائين. هتان جي تجارتي سدائين فائدي ۾ آهي. “ ملتان جي ڀرواري شهر قنوج جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته ” هيءُ وڏو شهر آهي، هن کي چوڌاري ڪوٽ ڏنل آهي. هت گوشت سستو ملي ٿو. باغن جي گهڻائي آهي. منڊي نفع بخش آهي. هتان جا ڪيلا سستا آهن. مگر ڪڻڪ گهٽ ٿئي ٿي. ماڻهن جي خوراڪ چانور آهن. “
سنڌ ۾ کنڊ جي گهڻائي جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته ” سنڌ ۾ چئن شهرن ۾ کنڊ ٺهندي آهي. ماسڪان، قزوا، مڪران ۽ طوران انهن شهرن مان ماسڪان جي کنڊ، وڌيڪ صاف ۽ داڻيدار آهي. ان ڪري اها مشهور آهي. بعد ۾ طوران ۾ به سٺي کنڊ ٺهڻ لڳي. سنڌ، عباسي دور ۾ ساري اسلامي دنيا کي ڳاڙهي کنڊ ( مُستي ) ۽ ڳُڙ فراهم ڪندي هئي. “ آخر ۾ ابن حوقل جيڪو سنڌ واسين جي پوشاڪ، اٿڻي ويهڻي ۽ ٻولي جو جيڪو ذڪر ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته ” هتان جي مسلمانن ۽ هندن جو لباس هڪجهڙو آهي ۽ وارن رکڻ جو طريقو به ساڳيو ئي آهي. منصورہ ملتان ۽ انهن جي پسگردائي ۾، عربي ۽ سنڌي ٻوليون ڳالهائيون وڃن ٿيون. مڪران وارن جي ٻولي فارسي ۽ مڪراني آهي. ڪڙتن / پهراڻ جو رواج به عام آهي. مگر تاجر ماڻهو قميص ۽ چادر استعمال ڪن ٿا. جهڙيءَ طرح عراق ۽ فارس جا ماڻهو اهو ويس ڍڪين ٿا. “
ابن حوقل جو ڪتاب ” الماسڪ و الممالڪ “ صفحا 976 عربي زبان ۾ لنڊن مان سن 1872ع ۾ ڇپيو. ان کان اڳ ميجر اينڊرسن هن ڪتاب جي سنڌ سان لاڳاپيل حصي کي ” بوڪ آف روڊس اينڊ ڪنگڊم “ نالي سان ترجمو ڪيو.