بزرگ بن شهريار
بزرگ بن شهريار، هڪ عرب جهازران هو، جيڪو پنهنجا جهاز عراق جي بندرگاهن کان، سنڌ ۽ هند جي بندرگاهن تائين آڻيندو هو. ان کان پوءِ چين ۽ جاپان تائين به ويندو هو. هيءُ عربي سياح سنڌ ۾ ٽئين صديءَ مطابق ڏهين صدي عيسويءَ ۾ آيو. هن جي سفر نامي جو نالو ” عجائب الهند “ آهي، جنهن ۾ سنڌ ۽ هند بابت ڏٺل ۽ ٻڌل واقعا لکيا اٿس. جن ۾ ڏکڻ هند ۽ گجرات جا گڏيل واقعا به لکيا اٿس. سندس ڪتاب ۾ فان ڊيسٽ، فرينچ زبان ۾ ترجمو ڪري ڇپرايو. بعد ۾ هن ڪتاب جو انگريزي ترجمو به ڇپيو.
شهريار لکي ٿو ته ” سنڌو درياءَ ۾ گرمين جي موسم ۾ دجلا ۽ فرات ندين وانگر تيزي ايندي آهي. ان وقت ڪشمير جا ماڻهو، ڳٺڙين ۾ قسط هندي رکندا آهن ۽ هر ڳٺڙي ۾، ست سئو يا اٺ سئو مڻ، قسط ايندي آهي. ڳٺڙي تي چمڙو يا چمڙي تي روغن ڪار يعني تارڪول لڳائيندا آهن. جنهن ڪري ان ۾ پاڻي وڃي نه سگهندو آهي. ان کان پوءِ ڳٺڙين کي هڪٻئي سان چڱي طرح ٻڌي ڇڏيندا آهن. ان کان پوءِ ان تي ويهي سنڌو درياءَ ۾ تري 40 ڏينهن ۾، منصورہ جي بندرگاهه تي پهچندا آهن ۽ قسط ۾ پاڻي جو قطرو به نه ويندو آهي.
بزرگ بن شهريار سنڌي ٻوليءَ ۾ قرآ ن شريف جي ترجمي بابت هڪ واقعي جو ذڪر ڪندي ڪتاب ” عجائب الهند “ ۾ لکي ٿو ته 720 هه بمطابق 1320ع ۾ سنڌ جي هڪ هندو راجا مهروڪ بن رامڪ جوالور يعني اروڙ جو حاڪم هو، جو تمام تيز طبيعت، سياڻو ۽ شاعر هو. جيئن ته هو سنڌ ۾ پليو ۽ نپنو هو. تنهنڪري سنڌ جون مختلف زبانون ڄاڻيندو هو. امير جي چوڻ سان هو تيار ٿيو. هن راجا جي زبان ۾، هڪ قصيدو لکي راجا ڏانهن اماڻيو. راجا اهو قصيدو پسند ڪيو ۽ خرچ جو سفر موڪلي گهرايائينس. هو رجا جي درٻار ۾ ٽي سال رهيو ۽ سندس خواهشن مطابق هن قرآن شريف جو سنڌي زبان ۾ ترجمو ڪيو. راجا روزانو ترجمو ٻڌندو هو ۽ بيحد متاثر ٿيندو هو. هڪ دفعي سورت ياسين جو جڏهن کيس ترجمو ٻڌايو ويو. تڏهن هو تخت تان هڪدم لهي آيو ۽ ٻيهر ترجمو ٻڌي به ٽي قدم اڳتي وڌي. سجدي ۾ ڪري پيو ۽ ايترو ته رنو جو سندس پير مٽيءَ ۾ آلا ٿي پيا. گهڻي وقت کان پوءِ جڏهن سجدي مان اٿيو. تڏهن سندس زبان مان وڏي آواز ۾ هي الفاظ نڪتا ” بيشڪ اهو ئي رب معبود آهي جو ازلي ۽ ابدي آهي. جڏهن مذڪوره شاعر موٽي اچي منصورہ ۾ عبدالله سان مليو تڏهن ٻڌايائنس ته راجا دل سان ته مسلمان ٿي چڪو آهي، پر رعيت جي ڀوءَ کان ظاهر نٿو ڪري.
عالم لکن ٿا ته ” قرآن حڪيم جو ساري دنيا ۾ پهريون ترجمو اهو ئي آهي ۽ وڏي ڳالهه اها آهي ته اهو هزار سال اڳ سنڌي زبان ۾ ترجمو ٿيو. ان کان اڳ ٻي ڪنهن به زبان ۾ قرآن شريف جو ترجمو ثابت نه آهي. چون ٿا ته راجا ان عالم کي ترجمي جي بدلي ڇهه سئو مڻ سون، ٽي ڀيرا انعام ۾ ڏنو.“
بزرگ بن شهريار، سنڌ جي ڌاڙيلن بابت به مزيدار ڳالهه چئي آهي. ” هت اهڙي قسم جا چور ۽ ڌاڙيل آهن. جيڪي هڪ شهر کان ٻئي شهر وڃي مالدار ۽ تاجر ماڻهن کي گهرن، بازارن ۽ رستن مان پڪڙي کين ڇرا ڏيکاري ۽ ڊيڄاري چون ٿا ته هيتري رقم ڏيو، نه اوهان کي مارينداسين. ان حالت ۾ اڳيون ماڻهو کڻي عام هجي يا سرڪاري، مقابلو ڪري ٿو ته ان کي ماري ڇڏين ٿا. کين اها ڳڻتي ناهي ته ڪي هو به ماريا ويندا.“ پوءِ هو، سندن چوڻ موجب ڪنهن ڪنڊ پاسي لڪي ٿو ته ويهي ۽ اڳئين ماڻهو جو وارث، پُٽ پئسن جي پٽ سٽ ڪري کين گهربل رقم پهچائي ٿو ۽ اهڙي طرح اڳلو ماڻهو آزاد ٿئي ٿو. هڪ دفعي 11 ڌاڙيلن هڪ هندوستاني تاجر صرف هڪ هزار رپيا ڏيڻا ڪيا پر چورن نه مڃيو. ان ڪري هو بادشاهه وٽ ويو. بادشاهه کيس چيو ته اسان ڌاڙيلن تي حملو نه ڪنداسين، ڇو ته هو تنهنجي پٽ کي ماري وجهندا. واپاري چيو ته ٺيڪ آهي. پٽ مئو ته گهوريو، ڌاڙيلن جو آزار ته ختم ٿي ويندو. آخر بادشاهه ان عمارت کي چئني پاسن کان ڪاٺيون ڏياري جاءِ کي باهه ڏياري. اهڙي طرح ڌاڙيل ڇوڪري سوڌا سڙي مري ويا.
هو لکي ٿو ته ” هت چوري تمام وڏو ڏوهه آهي. جيڪڏهن ڪو گهٽ درجي وارو چوري ڪندو ته راجا ان کي قتل ڪرائي ڇڏيندو آهي، جيڪڏهن مالدار چوري ڪندو آهي ته راجا ان جو مال ضبط ڪندو آهي يا ان تي وڏو ڏنڊ رکندو آهي. اهڙي طرح جيڪڏهن ڪو شخص چوري ڪيل مال واقفيت کان پوءِ خريد ڪندو آهي ته ان تي به ڳرو ڏند رکيو ويندو آهي. چوريءَ جي سزا، انهن وٽ قتل آهي. جيڪڏهن اتي ڪوبه مسلمان اتي ساڳيو ڏوهه ڪندو آهي ته ان جو معاملو مسلمانن جي ” هنرمن “ وٽ پيش ڪيو ويندو آهي. جيئن اسلامي قانون موجب ان تي ڪاروائي ڪئي وڃي. ” هنرمن “ جي اهائي حيثيت آهي. جيڪا اسلامي ملڪن ۾ قاضيءَ جي آهي. ” هنرمن“ فقط مسلمان ئي ٿيندا آهن.“
سنڌ جي واپار ۽ ان مان نفعي بابت هو لکي ٿو ته ” اسان هتان تجارتي مال کڻي عمان وياسين. اسان جي جهاز تي ايترو ته مال اسباب هو، جو عمان جي حاڪم اسان جي جهاز تان ڇهه لک دينار ( ٽئڪس ) وصول ڪيو. اهو انهيءَ هڪ لک دينار کان سواءِ هو، جو هن پنهنجي مهربانيءَ سان معاف ڪري ڇڏيو يا واپارين لڪائي ڇڏيو ۽ ظاهر نه ڪيو. ان ئي سال سرانديپ کان هڪ ٻيو جهاز نه آيو، جنهن به هڪ لک محصول ادا ڪيو. عمان ۾ هڪ يهودي رهندو هو. جيڪو دلالي ڪندو هو. اهو هڪ ٻئي يهوديءَ سان وڙهي پيو ۽ سنڌ هليو ويو. اتان چين ويو ۽ ٽيهن ورهين ۾ سنڌ جي واپار مان ايتري دولت ڪمايائين جو پاڻ جهاز جو مالڪ ٿي پيو. آخرڪار ٽيهن ورهين کان پوءِ عمان جي حاڪم کي هڪ لک درهم رشوت طور ان ڪري ڏنائين ته سندس مال چڪاسيو نه وڃي. وٽس مشڪ جو ايترو ته ذخيرو هو جو هڪ دفعي هن ان جو هڪ ٽولو هڪ سوداگر کي وڪيو ۽ سٺ هزار اشرفين جي مشڪ ٻئي سوداگر کي وڪرو ڪئي. “
هو هڪ عجيب نانگ جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” منصورہ، سنڌ جو هڪ ماڻهو مارڪين شهر ويو. جتان جو راجا اهلوا نالي هندو آهي. ان ماڻهو مون کي ڳالهه ڪئي ته مارڪين جي جبلن ۾، چيتل ۽ ڀوري رنگ جا نانگر ٿين ٿا. جيڪڏهن اهي اول ماڻهن کي ڏسن ته ماڻهو مري وڃي ۽ جيڪڏهن ماڻهو ان کي ڏسي ته اهو مري وڃي ۽ جيڪڏهن اتفاقاً هڪ ئي دفعي پيئي هڪ ٻئي ڏسي وٺن ته ٻئي هڪ ئي وقت مري وڃن.“
مطلب ته بزرگ بن شهريار جو سفرنامو سنڌ جو املهه خزانو آهي، جنهن مان اسان کي ان دور جي سنڌ بابت وڏو احوال ملي ٿو. سندس ڪتاب ” عجائب الهند “ سن 1886ع ۾ لنڊن مان ڇپيو، ان جو فرينچ ۽ انگريزي ترجمو به ڇپيو آهي.