سنڌ ۾ سياحت جي ترقي ڇو نه؟
سياحت کي پروموٽ ڪرڻ سان علائقي جي ماڻهن ۾ خوشحالي جي هڪ لهر اچيو وڃي ٿي ۽ ماڻهن ۾ سکڻ ۽ پڙهڻ جو شوق پيدا ٿئي ٿو، انهيءَ سان گڏوگڏ صفائي سٿرائي ڏانهن توجهه پيدا ٿئي ٿو. ماڻهو هميشه هڪٻئي سان ميل جول سبب گهڻو ڪجهه حاصل ڪندو آهي.
جڏهن اسان ناگرافال تي گهميو پئي ته ٿوري دير کان بعد رم جهم ۽ بوندا باندي واري ماحول ۾ سائين خير محمد ڪولاچي صاحب ۽ ممتاز شر صاحب گاڏي کي پارڪنگ ۾ بيهاري، اچي ناگرا فال جي خوشنما ماحول ۾ اسان سان مليا. اسان ناگرا فال جي سڄي پٽي گهمي ڦري اتي هڪ خوبصورت مال اندر وياسين جتي گفٽ وغيره لاءِ هر قسم جون شيون دڪانن تي سجايل هيون. هر شيءِ تي ڪنهن نه طرح سان ناگرافال جي مشهوري لاءِ اسٽيڪر ۽ پرنٽ ٿيل مواد هيو. اتي هر عمر جي ماڻهوءَ کي پسند اچڻ واريون شيون خوب سجايل هيون، جيڪڏهن ڪنهن جي دل خريداري ڪرڻ نه به چاهي ته به ضرور ڪنهن نه ڪنهن پرين پياري لاءِ ڪا سوکڙي ضرور وٺندو. قيمتون ٻاهر جي مارڪيٽ کان قدري مهانگيون ضرور هونديون پر اها قرباني صرف انهيءَ لاءِ ڄاڻي واڻي ڏيندو ته جيئن اها سوغات هميشه يادگيري لاءِ هوندي ته جڏهن به انکي ڏسندو ته ان ماڳ جو منظر سندس اکين اڳيان تري ايندو ۽ ايئن سمجهندو ته مان هينئر به اتي گهمان ڦران پيو.
صفائي ايتري جو توهان جي جوتي کي صاف ڪرڻ لاءِ پالش ڪرڻ ته پري جي ڳالهه پر ڪپڙي سان هٿ ڦيرائڻ جي به ضرورت محسوس ڪونه ٿيندي آهي. مونکي اتي پٺاڻ نظر ڪونه آيو، شايد انهيءَ ڪري جو هميشه پٺاڻ جتي به ويندو آهي ته شروع ۾ هميشه بوٽ پالش ڪرڻ يا ريڙهي تي شيون رکي کپائڻ کان شروع ڪندو آهي، پوءِ اتي ڪا جهڳي اڏيندو آهي ٿورن ڏينهن ۾ هڪ کان ٻه ۽ ٻن مان چار پوءِ سورهن ايئن پٺاڻ وڌندو ويندو آهي. جيئن ته هتي وڪري لاءِ جيڪي به شيون رکيل آهن اهي سڀ ترتيب سان سجايل خوبصورت بلڊنگ جي اندر دڪانن تي رکيل هونديون آهن تنهنڪري ريڙهي تي رکي هيڏاهن هوڏانهن کڻي وڃڻ جي اجازت ڪنهن کي به ڪانه هوندي آهي، تنهن ڪري هتي پٺاڻ جو ٿوڪ ۾ نظر اچڻ محال آهي. باقي جيڪڏهن ڪو پٺاڻ هوندو ته جائز طريقي سان ڪٿي ڪم ۾ رڌل هوندو.
پنهنجي ملڪ ۾ هر ناقص شيءِ کي سائيڪل، سوزوڪي ۽ ريڙهي تي رکي موت جو سامان هر جاءِ پيا گهمائيندا جو ماڻهو جي لاءِ جيئڻ دشوار ڪري ڇڏيندا، جو ڪير اتان خير سان لنگهي ۽ گذري وڃي سگهي. اهو آزار صرف شهر تائين محدود ناهي پر سنڌ جي هر ڳوٺ تائين توهان کي پٺاڻ سبزي اها به سڙيل ۽ ڪني پاڻي سان ڌوتل، فروٽ سو به سڙيل ڦٽل ۽ ٽڪيل، سڪو ميوو جيڪو مال کي به کائڻ لاءِ وجهو ته منهن پري ڪري ڇڏي، ڪپڙا سئو روپيه وال وارو اوڌر تي ٽي سئو روپيه وال، پر اها اوڌر به مرد سان ڪونه ڪندا صرف اسان جي ٻهراڙي جي عورتن سان ڪندا.
سنڌي اهڙي ڳالهائيندا جو اندر ساڙي ڇڏيندا، اسان جي عورتن کي ڄڻ پنهنجون عورتون ڪري ڳالهائيندا. جيڪڏهن ڪو مرد وچ ۾ ڳالهائيندو ته اهو پٺاڻ اسان جي عورتن جو عزيز ٿي ويندو ۽ اسين پنهنجي عورتن لاءِ ڌاريا، واهه ڙي پٺاڻ تنهنجو ڪمال.
ڳوٺن ۾ پٺاڻ اڪيلو گهمندو انکي ڪو به خطرو ۽ خوف ڪونه هوندو ۽ ٻهراڙي جي سڀني عورتن جا نالا ياد هوندس جيڪڏهن نالو ياد نه هوندس ته ان عورت جا سڀ نقشا کيس ياد هوندا، پوءِ ڪير به پٺاڻ کان اوڌر تي سامان وٺي بلڪل بغير ڪنهن ڏکيائي جي انکي پٺاڻ اوڌر تي سامان ڏئي ڇڏيندو.
ڌاڙيل ۽ رئيس هميشه جهنگ جهر ۾ پٺاڻ جو رکوالو هوندو آهي ڇو ته هو انهن کي گهر ويٺي هٿيار پهچائي ايندو آهي. سنڌ ۾ پوليس پٺاڻ کي هٿ مورڳو ڪانه لڳائي ڇوته جيڪڏهن هڪ پٺاڻ کي ڪٿي به ٿوري تڪليف ايندي ته ڪانو جي هڪ ڪان ڪان ڪرڻ تي هزارين ڪانوَ ماڪڙ وانگر گڏ ٿي ويندا ۽ پٺاڻ پوليس ٿاڻي تي گهيراءُ ڪري ويهندا.
ترقي يافته ملڪن ۾ جيڪڏهن ڪنهن کي سبزي يا فروٽ وڪڻڻو هوندو آهي ته باقائده انهي کي دڪان ۽ انجي لاءِ صفائي وارو ماحول رکڻو پوندو آهي. بغير تصديق ٿيل ۽ صحتمند شيءِ کان علاوه ڪابه شيءِ وڪرو ڪرڻي ناهي.
هتي هر ڪم لاءِ قانون تي پورو لهڻو آهي ۽ قانون کان ٻاهر ڪوئي ڪم ڪرڻو ناهي، تنهنڪري رستي تي يا گهمڻ جي ماڳ تي ماڻهن کان علاوه رستي روڪ لاءِ ڪابه شيءِ ڪونه هوندي آهي.
قانون جي مطابق هلڻ واريون سوسائٽيون هميشه ترقي ڪنديون آهن، اسان وٽ سڀ ان جي ابتڙ پيو هلي، تنهن ڪري اسان اڃان تائين ترقيءَ جي پهرين ڏاڪي تي پير رکڻ جهڙا به ڪونه ٿيا آهيون. الله جي ذات اسان کي هر نعمت سان نوازيو آهي، جيڪڏهن گهٽتائي آهي ته اها صرف اسان جي پنهنجي بي رخي ۽ قانون تي عمل پيرا نه ٿيڻ جي.
بهرحال گهمي ڦري جڏهن اسان اچي گاڏي ۾ ويٺاسين ته ڪولاچي صاحب چيو ته هلو ته هلي ٽم هارٽنس (Tim Horton’s) تي ڪافي پيون. ٽم هارٽنس ڪيناڊا ۾ تمام گهڻي مشهور ڪافي شاپ آهي، ڪيناڊا جي هر ننڍي وڏي شهر جي هر چوڪ تي ٽم هارٽنس ڪافي جا دڪان آهن. مان جڏهن ڪيناڊا پهتو هيم ته ڪيترن ئي دوستن پهريون اهو سوال ڪيو هيو ته سائين توهان ٽم هارٽنس تي ڪافي پيتي آهي؟ مون چيو ته اڃان ڪانه پيتي آهي ته هڪدم جواب ايندو هيو ته انجو مطلب ته تون اڃان ڪيناڊا ڪونه پهتو آهين. بهرحال اسان جڏهن اها ڪافي پيتي ته واقعي هڪ شاندار ڪافي هئي، پوءِ ته اسان ان جي لاءِ ايئن ديوانا هياسين، جيئن پٺاڻ نسوار لاءِ هجي. سو اسان سڀ ٽم هارٽنس شاپ تي وياسين، سائين ڪولاچي صاحب اسان لاءِ ونيلا فرينچ ڪافي آندي جيڪا اسان کي ڏاڍي پسند آئي. انهيءَ کان بعد واپس ٽورنٽو وڃڻ لاءِ راهي ٿياسين. رستي ۾ اهو پروگرام ٺهيو ته رهڻ لاءِ اتي هوٽل وٺون، جيڪو سائين ڪولاچي صاحب جي گهر کي ۽ ٽورنٽو شهر کي ويجهو هجي.
دوستن جي قرب سبب تمام سولو ۽ سٺو هوٽل اسان کي ڊنڊاس اسٽريٽ (Dundas Street) تي اوينيو موٽل (Avenue Motels) تي ڪيئنس بيڊ (Queens Bed) وارو ڪمرو ملي ويو، اسان وڃي ان ۾ پنهنجا ٽپڙ رکيا ۽ سائين ڪولاچي صاحب ممتاز شر سائين سان گڏ گهر ڀيڙا ٿيا. اسان جهٽ آرام ڪرڻ کان بعد مارڪيٽ ڏانهن واءُ سواءُ لهڻ خاطر هليا وياسين. مارڪيٽ وغيره گهمڻ کان بعد ماني جي طلب ٿي اسان اتي کاڌي پيتي لاءِ هڪ ريسٽورنٽ ۾ وياسين، جيڪو صاف سٿرو ۽ ڪافي ڪشادو هيو، جڏهن اسان ان کان پڇا ڪئي ته ڇا توهان وٽ حلال کاڌو آهي؟ چيائون ته نه، پوءِ مون ان کان پڇيو ته ڪٿان ملندو؟ ٻڌايائون ته هڪ اسان جي پٺيان آهي، ٻيو سائيڊ ۾ اڳتي آهي. اسان جڏهن سائيڊ واري ريسٽورنٽ تي پهتاسين ته انکان پڇيو ته ڀاءُ حلال کاڌو آهي؟ چيائين ته ختم ٿي ويو آهي، باقي توهان کي پٺيان واري هوٽل تي ملندو. اسان جڏهن ان ڏسيل هوٽل تي پهتاسين ته هڪ ڪشميري جوان ننڍڙي ڏاڙهي سان نظر آيو، اسان به وڃي السلام عليڪم ڪيو ۽ ماني کائي موٽل ڏانهن راهي ٿياسين. رهائش تمام آرامده ۽ پرسڪون هئي، تنهن ڪري خوب ننڊ ڪئي.
صبح جو مقرر ٽائيم کان اڳ سائين ڪولاچي صاحب اچي ويو ۽ اسان پنهنجو سامان کڻي گاڏي ۾ رکيو. ڪولاچي صاحب اسان کي سير ڪرائيندو اچي ٽورنٽو شهر جي وچ ۾ گاڏي پارڪنگ ڪئي. اسان پهرئين سٽ ۾ ريل گاڏي ۾ ٽورنٽو کان آٽوا (Toronto to Ottawa) لاءِ ٻه سيٽون بڪنگ ڪرائڻ لاءِ هيٺ لهي وياسين. هيٺ لهي وڃي قطار ۾ بيٺاسين. ڪيناڊا ۾ بزرگ ماڻهن کي هر معاملي ۾ رعايت ڏيندا آهن. تنهن ڪري ريل گاڏي جي ڪرائي ۾ مونکي بزرگ سمجهي رعايت ڏئي ڇڏيائون. اسان ريل گاڏي ۾ سيٽون محفوظ ڪرائي مٿي واپس آياسين ته سائين خير محمد ڪولاچي صاحب به گاڏي پارڪنگ ۾ پارڪ ڪري واپس پهچي ويو. ڪولاچي صاحب ٽورنٽو شهر جون مک جايون اسان کي گاڏي ۾ ڏيکاريون، جنهن ۾ اونٽاريو جي پارليامينٽ بلڊنگ (Parliament Building of Ontario) ۽ ان جي ڀرسان يونيورسٽي، اسپتالون، بينڪن جا هيڊ آفيس ۽ ٻيون اهم جڳهون گاڏي ۾ گهمائي ڏيکاريون. جنهن وقت اسان پارليامينٽ بلڊنگ وٽ پهتاسين ته پوري بلڊنگ وٽ صرف ٻه سپاهي نظر آيا ۽ اجلاس هلندڙ هيو. اسان جڏهن انهيءَ سپاهي کي چيو ته اسان پارليامينٽ جي اندر وڃي گهمڻ چاهيون ٿا ته ان اسان کي چيو ته توهان اندر وڃو پر جتي ڳاڙهو پٽو ڏنل آهي، انهيءَ کان اڳتي نه وڃو. اسان اندر وياسين ته در کان اندر داخل ٿيندي کٻي ۽ سڄي پاسي کان ٻه ڇوڪريون آيون جن مرڪندي پڇيو ته اسين توهان جي ڪهڙي خدمت ڪري سگهون ٿيون؟ اسان جون واڇون گودو ٿي ويون ۽ پاڪستان جي پوليس ۽ پارليامينٽ بلڊنگ جي اسٽاف ۽ هتان جي اسٽاف جو اخلاق ڏسي دل باغ و بهار ٿي وئي. اسان چيو ته اسين هن بلڊنگ جو سير ڪرڻ ٿا چاهيون. پڇڻ لڳا ته توهان گروپ سان آهيو يا الڳ؟ مون چيو ته بلڊنگ ۾ داخل ٿيڻ وقت ته ٻه هياسين پر هينئر گروپ ۾ آهيون. چوڻ لڳيون ته ٻيا ڪٿي آهن؟ مون چيو ته ٻه اسان ۽ ٻه توهان گروپ ٿي ويو نه، ان چوڻ تي ڇوڪريون ڏاڍو کليون ۽ چوڻ لڳيون ته هي اسڪول جا ٻار آيا آهن، پندرهن منٽ بيهو ته توهان کي پوري بلڊنگ ٿيون گهمايون ۽ هلندڙ اسيمبلي جي اجلاس جون ڪجهه جهلڪيون به ٿيون ڏيکاريون. اسڪول جا شاگرد ست کان اٺ سالن جا مس هيا پر سڀ ڇوڪرا ڇوڪريون قطار ۾ آيا ۽ قطار ۾ ٿي گهميا.
ڪيناڊا ۾ ننڍي ٻار کان وٺي ڊسپلين سيکارين ٿا، جنهن جو اثر انهن جي پوري حياتي تي نمايان هوندو آهي.
پارليامينٽ بلڊنگ جي ٿوري حصي کي ڏسي اندازو ٿي ويو ته هتي جا پارليامينٽ جا ميمبر، چاهي اسٽاف ڪيترو ته شانائتو ۽ محبت ڪرڻ وارو آهي جو ٻاهرين کي به قرب ڏين پيا.
ڪولاچي صاحب اتان اسان کي سڌو سي اين ٽاور (C N Tower) ڏانهن وٺي آيا ۽ جلدي ۾ ٽي ٽڪيٽون وٺي آيو، جنهن مان ٻه بزرگ شهري ۽ هڪ جوان شهري جي. 447 ميٽر مٿي اسان کي لفٽ صرف 58 سيڪنڊن ۾ پهچايو. مٿي پهچي وڃڻ کان بعد ڊگهيون عمارتون جن کي ڏسڻ لاءِ ٽوپي تي هٿ رکي مٿي نهاري پيا ڏسون ته اهي سڀ ان ٽاور جا ڄڻ ننڍا ٻار وانگر پيا لڳن. اونٽارو رور (Ontario River) جو نظارو به خوب پي ڏسڻ ۾ آيو. هيٺ لهي اچي ڪافي پيتي سين ۽ جيئن ته ريل گاڏي جي هلڻ جو وقت 3 لڳي 40 منٽ هيو، تنهن ڪري ڪولاچي صاحب کان موڪلائي سامان کڻي ريلوي اسٽيشن تي آياسين. جڏهن ريلوي اسٽيشن تي پهتاسين ته پهريون مون سمجهيو ته شايد هي ريلوي اسٽيشن کان اڳ ۾ فائيو اسٽار هوٽل هوندو، انهيءَ کان بعد شايد ريل گاڏي جي اسٽيشن ٿيو هوندو. ريلوي اسٽيشن ايتري ته صاف سٿري ۽ ماڻهن جي هوندي به خاموش هئي، مونکي يقين ڪونه پيو اچي ته آيا مان ريلوي اسٽيشن تي آيو آهيان يا ايئرپورٽ تي. پاڪستان ايئرپورٽ تي به ڪافي ڪچرو ۽ ماڻهو جو آواز پري پري تائين پيو پهچندو آهي، پر هتي ته بلڪل خاموشي هئي، هر هڪ ماڻهو قطار ۾ بيٺو هيو، ڪنهن به قسم جو گوڙ گمسان ڪونه هيو.
اسان ٽرين جي دٻي ۾ چڙهي مس ويٺاسين ته واءِ فاءِ شروع ٿي وئي جيتريون سيٽون هيون اوترا مسافر گاڏي جي اندر هيا. ريل جي دٻي ۾ ويٺاسين ته سڄو ڏيک جهاز وارو هيو.
ll