بندو ڀٽ پيڙا جي امرت جو اڻکٽ پيالو : منسُک سلا
ڪنچن با جي اٺهتر سالن جي عمر، پيڪو گھر به ڏهه سال اڳ وڪامجي ويو آهي اهڙي ڳوٺ جساپر ۾ اچي ڪري ٽن ڏينهن جو انُشٺان ڪري ٿي. انهن ٽن ڏينهن ۾ هوءَ اڪيلي آهي پر نويڪلي ناهي. هن جي من سان جڙيل سمرتي ڪٿا جي ساکي آهي شڪتي ماتا. هوءَ شڪتي ماتا جي مندر ۾ ٽي ڏينهن رهي ٿي، ۽ گذريل وقت کي يادن ۾ آڻي سامهون بِيهاري ٿي. پر اها صرف سمرتي ڪٿا ناهي. ماضيءَ جي يادن کي ناول جي روپ ۾ ذڪر ڪرڻ جي هڪ ريت آهي. هتي انهيءَ ريت جو استعمال ٿيل آهي. پر خوبي اها آهي ته هن ريت ۾ ڪيتري سوکيمتا اچي سگھي ٿي، ڪيتري اونهاڻ اچي سگھي ٿي اهو هتي ماپيو ويو آهي. انهيءَ ڪري ياترا جيتري ٻاهريان جي آهي اوتري ئي اندر جي به آهي.
وري پيڙا جو ئي صرف ذڪر هجي ها ته هيءُ ناول شايد ايڏي اونچائيءَ تي نه پهچي سگھي ها. پيڙا ڪنچن با کي جرڪايو آهي، چمڪايو آهي. پيڙا کان مٿانگري ٿي هوءَ سمجھ واري ڪردار ۾ اسٿر ٿئي ٿي. جنهن لاءِ ضروري اهڙو وچون رستو هوءَ پراپت ڪري سگھي آهي. بندو ڀٽ ناول جي هلندڙ سوَروپ جو انوکو پريوگ ناهي ڪيو ، بلڪ انهيءَ سوَروپ کي انوکي طريقي سان استعمال ڪيو آهي اها هن جي خوبي آهي.
ڪٿا پرواهه ۾ ماضي حال جي اڻت واري ٽيڪنڪ پريچت آهي. پر هتي ان جي ارٿ گھٽن ۽ هڪ ٻئي کي جرڪائيندڙ گھٽنائن جي اڻت، ننڍين ننڍين ڄاڻڪارين ، ڪريائن، منوڀاون يا اسٿل سندرڀن مان تلاءَ ۾ پٿر اڇلائجي ۽ لهرون اٿننديون رهن تيئن ڀاوسنويدنائون جاڳنديون ــ ڦهلجنديون رهن ٿيون. پنهنجي وجود کي نئين سر ڏسندي ڏسندي، ماضيءَ جي گھٽنائن کي نون سندرڀن ۾ يادن سامهون آڻيندي گھٽنا جي پيڙا کان مٿانگرو ٿيڻ واري نايڪا ڪنچن با جي جستجو آهي. يعني حال جي ڌار تي بيهي ماضيءَ طرف منهن ڪري وري حال کي نئون ڪري يٿارٿ کي حاصل ڪرڻ جي هيءَ ڪٿا ــ هار جهڙي سونهن پائڻ ۾ ڪامياب ٿي آهي جنهن جي لاءِ بندو ڀٽ اڀينندن جي اڌيڪاري آهي.
هونئن ڏسجي ته ڪنچن با جساپر ۾ داخل ٿئي ٿي اتان کان ڪٿا جي شروعات ٿئي ٿي ۽ ٽن ڏينهن جي انشٺان بعد ڳوٺ ڇڏي ٿي اتي ڪٿا پوري ٿئي ٿي. وقت جو ٻاهريون عرصو تمام مختصر آهي. پر انهيءَ ۾ ادا ٿيندڙ جيون ليلا اٺهتر سالن جي آهي. جنهن ۾ قدم قدم تي ڪنچن با جي حصي ۾ آيل پيڙائن جو آزمودو کيسي خرچي ٿيو آهي.
جساپر نِواس ڪنچن با جي جيون ۾ ٽن طبقن ۾ وڪسِت ٿيو آهي. 1 ٻالڪپڻ جي يادن سان جڙيل گھر. 2 ڪراچيءَ مان خالي هٿين ڀڄي جساپر ۾ ورتل آسرو، جتي رُکي ڀاڀيءَ جو ڏنل پيالو سندس ڀَوساگر جي ٻيڙي بنيو. 3 هميشهه جي لاءِ ڇڏڻ بعد، پتيءَ جي موت جي خبر بعد، پيسن لاءِ پٽ چندرڪانت طرفان ڪيل وشواس گھات ۽ پوءِ ڇا ڇڏڻ ڇا کڻڻ واري سوچ ويچار ۾ ٽن ڏينهن جي لاءِ انشٺان ڪرڻ آئي هئي اهو جساپر. ٽنهي دفعي سندرڀ، سنٻنڌ ، ڀومڪا ۽ نتيجا الڳ الڳ آهن. انهيءَ طرح ليکِڪا هڪ ئي ڪيندر کي مختلف طرحن سان وڌايو آهي. اهائي سهيڙ ناول کي اونچائي ڏيارڻ ۾ مددگار ثابت ٿي آهي. هن جي سندرڀن کي وياپڪتا ڏيڻ ۾ ملڪ جي ورهاڱي واري گھٽنا آفت بڻجي وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي. ورهاڱي اسٿول ملڪيتون ئي ڪونه کسيون آهن، هڪ جي پويان هڪ پنهنجا وڃائڻا پيا آهن. ڀارت پهچندي سمنڊ ڪناري جنسي زيادتيءَ جو شڪار ٿئي ٿي ۽ اها سڄي گھٽنا پرمپرا جي پريڻام جهڙي اپنگ پٽ ڪارتڪ کي جنم ڏئي ٿي. هو نه صرف شخصي طور بلڪ سڄي ديش جي ورهاڱي جي نتيجي جو نشان آهي. ورهاڱو هن ناول کي وسعت ڏيندڙ اسباب آهي. جنهن جو پاڇو آخرين گھٽنا تائين پنهنجو دائرو وڌائيندو رهي ٿو. ٻاهران سنئين سڌي هلندڙ ڪٿا جي اها اڻت ان جي آنترڪريا ۽ نتيجن کي جنهن ريت ڏيکاري ٿي اها هن ناول جي خوبي آهي.
ليکڪا جيڪا گھٽنا ۽ گھٽڪ پسند ڪيا آهن تن مان ڪنچن با جو ڀاوَلوڪ اجاگر ٿيندو وڃي ٿو. پيڪي ڳوٺ مان هميشهه جي لاءِ ويل ڪنچن با واپس اچي ٿي تڏهن مقامي ماڻهن جي منودشا چُري اٿي ٿي. جنهن جا پيار ڀريا ۽ سنڪوچت چتر چٽجيا آهن. سمرتي ڪٿا ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ حقيقي جڳت کيس ماضيءَ طرف ڌڪيندو رهي ٿو.
سندس جھونو گھر هاڻي شڪتي ماتا جو مندر آهي. بس اسٽئنڊ کان مندر پهچندي وچ ۾ رُکي ڀاڀيءَ کي ڏسندي ڪنچن با جي چهري تي مرڪ آئي ۽ وکون ڪجھ تيز ٿيون، پر رُکي با تائين پهچندي اها مشڪ ڌنڌلي ٿي ويئي ۽ قدم سست. ڳراٽڙي پائڻ لاءِ اُتسڪ رُکي با جي هٿن کي ٻنهي هٿن جي ترين ۾ جھلي هن هڪ کڻ لاءِ سڄي اتسُڪتا کي ويڙهي ورتو. پل ڀر هڪ ٻئي ۾ اڻيل آڱريون ڳالهائينديون رهيون. اکيون ٻڌنديون رهيون (پيج ـ 3) هيءَ گھٽنا سڄي ناول جي چال کي سامهون آڻي بيهاري ٿي.
ڪنچن با جھوني گھر جي سامهون بيهي سوچي ٿي ' ڏهن سالن کان پوءِ ڳوٺ ۾ پير رکيم ۽ مونکي ٿيو ته جهڙو ڇڏي ويئي هئس سڀ ڪجھ اهڙو ئي ساڳيو هوندو ( پيج ــ5) پاڙي ۾ پير رکندي اندر مان سرسر ڪندي سرواڻي ڦٽڻ لڳي ٿي! هاڻي ئي ڇاتيءَ تي پيل پهڻ اٿلائي اٿندي! نه اهو ٺيڪ ناهي. جنهن کي خوش ٿي ڇڏيوسين انهيءَ لاءِ موهه! آهستي سان ڪنهن جا هٿ هٽائيندي هجي ائين هن نظر ڪئي ( پيج ــ 6) هن جي منودَشا جي سوچڪ تصوير اهائي آهي جيڪا انت تائين ڦهلجندي رهي ٿي.
ستي ماتا جي اوٽي سامهون ويهي ڪنچن با چوي ٿي ' هيءَ ستي ماتا ساکي آهي مون ڪڏهن آگ ڏيڻ ۾ ڪُپت ناهي ڪئي، پر تون ٻڌاءِ هاڻي مون مٿان ڪڏهن لهندي اها آگ؟ انهيءَ جي باوجود به توکي مونکي آزمائڻو هجي ته بس هڪ شرط تي. مونکي شڪتي ڏي (پيج ــ 6) ويساهين کڻڻ لاءِ نم جي ٿڙ وٽ ويئي تڏهن هوءَ ٿڙ جي ٽيڪي سان ويٺي. پٺيءَ تي نم جي کُهرن ڇوڏن جو ڇهاءُ ڄڻ گھر جي ڪنهن محنت ڪش وڏڙي جو ڇهاءُ ( پيج ــ 7) وري ڪنچن با جي سامهون اچي وڃي ٿو هڪ ٻيو منظر. سڄي عمارت جي اڏاوت ۽ رنگ ڪافي بدلجي چڪا آهن پر ڪليون جھونيون ئي آهن. انهن ڪلين ۾ ٻارن جا اسڪول بيگ، فانوس، ڇٽي، ۽ ٽُوال لٽڪندا رهندا هئا. اڄ سڀيئي ڪليون خالي هيون( پيج ــ 8)
اڱڻ ۾ ايندڙ ڇيلو سندس چندر ڪانت جي ننڍي پٽ ٽيڪوءَ جي ياد کي تازو ڪري ٿو. ' هو مونکي ڳوليندو هوندو، رات جو ڪنهن جي پاسي ۾ سمهيو هوندو؟ (پيج ــ 13). سکي هري پريا گذريل سال گذاري ويئي پر پٽ چندر ڪانت وڃڻ نه ڏنس. ' اسان جو هن ۾ ڇا وڃي ؟ هوءَ ڪٿي اسان جي برادريءَ مان آهي جو ....، رُت ئي ڇو ؟ ڪنچن با کي ٿيو هاڻي سڀ ڪجھ بدلجي ويو آهي. پيالي مان چانهه مان نڪرندڙ دونهين کي ڏسي ڪنچن با کي ڪهانمل (ڪراچي) جي اڱڻ وارا ڦوهارا ياد اچي ويا. ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪنچن با کي لڳي ٿو ته پاڻ ڪا ڪلي آهي. جيڪو ٿو اچي اهو پنهنجي ڪا نه ڪا پوٽلي لٽڪائي ٿو وڃي! ..... پاڻ شيتلا ساتم واري وارتا ۾ ايندڙ ڏيراڻي آهي. جيڪو ٿو ملي اهو هڪ هڙ ٿمائي ٿو ڇڏي. (پيج ــ 44). انهي ڀومڪا بعد ڪنچن با جي سمرتي ياترا شروع ٿي ٿئي.
ٻالڪپڻ جا، ڪنچن ۽ سندس ڀاءُ وشوناٿ جا چٽ هوبهو ۽ پرتيڪش آهن. ڪنچن سويل ماني کائي وٺي ته وشوناٿ کيس سامهون ويهاري ۽ چويس مون جيان منهن چور ته مان ماني کائيندس. پاڙي جون ڏيئر ڪنچن با کي وشوناٿ جي نالي چيڙائينديون هيون. ' تنهنجي هن پڇ کي ڏاجي ۾ کڻي وڃج.' اهو وشوناٿ ڪراچيءَ ۾ رکڙي ٻڌائڻ لاءِ به نه ترسيو هو ۽ هميشه جي لاءِ وڃائجي ويو هو. انهي سهه اپسٿتيءَ جي ڪري گھٽنائن جي مارمڪتا وڌي ٿي وڃي.
پيءُ ڪنچن، وشوناٿ ۽ ماءُ ريوا کي ڪراچيءَ وٺي ويو. ڏاڏي جي گذاري وڃڻ تي وري جساپر آيو. ريوا کي ڏاڏايءَ وٽ ڇڏي ڪراچي واپس ويو ۽ ڪنچن ڪٿي جلي نه وڃي انهي ڊپ کان پڻس کيس رسوئي ڪرڻ به نه ڏيندو هو. پر سندس ڀاڳ ۾ قائم جلڻ لکجي ويو. ماڻس جي بيماريءَ بعد ڪنچن جو نه صرف اسڪول ڇٽي ويو بلڪ ٻالڪپڻ به هليو ويو. ماءُ جي غيرحاضريءَ ۾ هوءَ ٻال گھرڌياڻي ته بڻي ئي هئي. هاڻي گھر جو سڄو بار سرڪي هن جي مٿي تي اچي وڃي ٿو. اسڪول وارو ڪَوَچ ڇٽو ته ڪنچن غير محفوظ ٿي ويئي. ( پيج ــ 97).
ڪنچن جي اسڀاوڪ سمجھ جيڪو ڪجھ ڏنو هو تنهن کان وڌيڪ ڏکويو هو. ڪنچن با جي اوائلي (شروعات واري) زندگيءَ ۾ اهو سڀ ڄڻ هڪ هڪ نئين ارٿ ۽ معني جو اضافو ڪري ٿو. ڪراچي وڃڻ ويل گاڏي ۾ صبوح جو سويل ٻنيءَ ۾ ڪوڪندڙ ڪوئل کي جواب ڏيڻ لاءِ اُتسُڪ ڪنچن ماءُ ــ پيءَ جا اداس چهرا ڏسي گونگي ٿي ويئي هئي. (پيج ــ 61).
گاڏيءَ ۾ ڪاڪوس خاني وٽ ميليل سيليل ماڻهو جي چادر هٽاءِ ڏيکاريل بيهودو منظر ننڍڙيءَ ڪنچن با جي من کي اُٻڪو ڏياري ٿو ڇڏي. انهيءَ جو ٻال مانس تي پيل اثر ڀلي تبصري کان ٻاهر هجي پر انهيءَ جو اثر گهرو ئي هوندو. ۽ ڪراچيءَ مان موٽندي هن تي بلاتڪار ٿيو، اتي ڄڻ دائرو مڪمل ٿئي ٿو. انهن يادن جي سفر ۽ اسٿول گھٽنائن جي اڻت بڻت سان سڄي ڪٿا ۾ ارٿ جو دائرو وڌندو رهي ٿو.
ڪنچن جو امرت سان ٿيل مڱڻو ۽ الپ جھلپ سکن جي ڇانو کان پوءِ وِواهت جيون کي پڦي لوڏي ڏوڌي ٿي ڇڏي. پڦيءَ جو چهرو ڏسندي ئي ڪنچن کي 'اونهاري ۾ سڪي ويل تلاءُ جو تر ياد اچي وڃي ٿو. شاديءَ جي نائين سال وِڌوا ٿيل پڦي ابهم ڪنچن جي وِواهت جيون جي رج رج جي ڄاڻ حاصل ڪري اترپت من جي ترپتي سوَپنَ شيل دَشا ۾ ڀوڳي ٿي. ڪنچن ڄڻ صرف ماڌيم ئي بڻجي رهي ٿي. پتي ۽ پڦيءَ جي وچ ۾ ڪنچن کي لڳندو هو ته ' هوءَ مزدور جيان صرف شِفٽ ئي بدلاءِ ٿي.'
نڻان جَيا لليتا جي اتساهڻ تي هنسڪ ڪاررواين ۾ سڪريه ٿئي ٿي، ۽ هڪ رات گھر ڇڏي ٿي وڃي. ميئر ۽ هر طرح جي آسائشن ــ آرامن جو ڌڻي اهڙو سُهرو ديوشنڪر شڪل چت کٿو ٿي وڃي ٿو. ۽ ورهاڱي جو اوڙاهه ڀڙڪي اٿي ٿو. امرت يوگانڊا وڃڻ جي تياري ڪري ٿو. ڪنچن ڪراچي ڇڏيندي ڇا کڻجي ڇا ڇڏجي انهي مٿاڪُٽ ۾ آهي. هن جي آکيري جو هڪ هڪ ڪک الڳ ٿيندو پيو ٿو وڃي. پتيءَ کي ڇڏيو، ڀاڻس جي گھر ۾ آگ لڳي، ڪير بچيو تنهن جي به خبر ناهي. پاڻيءَ جي جهاز تائين پهچندي موٽر مان لهي ويل پُٽ گوتم کي هميشه جي لاءِ وڃائي ڇڏيو.
جهاز طرف ويندڙ انساني سمنڊ، جهاز ۾ جڳهه والارڻ لاِءِ ڊوڙاڊوڙي، هڪ عورت جو ويم، ۽ چت کٿي سُهري کي سنڀالڻ جي جوابداري اهو سڄو حصو جيترو حقيقي آهي اوترو ئي مارمڪ آهي. جيترو گتي شيل آهي اوترو ئي سوکيم آهي. ليکڪا جي نثري سگھ کي جيترو ساراهجي اوترو ئي صبر به هتي واکاڻ جوڳو آهي.
ڪجھ ننڍڙا واقعا به ڏاڍا دل کي ڇهندڙ آهن. ديو شنڪر کي ڪو هوش ڪونهي. ويٺو هوندو آهي اتي ئي ڌوتي پسائيندو آهي. اڄ تائين ته وڏو پٽ گوتم ڪپڙا بدلائيندو هوس ، هاڻي اها جوابداري به ڪنچن جي مٿان اچي وڃي ٿي. ابهم ٻار جهڙي سُهري جي ڌوتي بدلائي ڳنڍ ته ڏني. پوءِ ٻيو ڇيڙو کڻي گارڻ لاءِ ديوشنڪر جي پويان ويئي. ڇيڙو گاريندي ڪنچن ديوشنڪر جي پٺيءَ سان چهٽي روئي پيئي. انهن سڏڪن ۾ هوءَ ڳولهي رهي هئي، پيءَ جي هنج ۽ پتيءَ جي ڇاتي، ڀاءُ جو هٿ ۽ پٽ جو ڪلهو. ٺاپر ۾ ايندي هن طيءِ ڪيو، هاڻي جيڪو سمجھو سو مان ئي آهيان. هاڻي مونکي اڪيلي ئي هيءُ ڀوساگر تري پار ڪرڻو آهي (پيج ــ 126).
جهاز ۾ ماڻهن ديوشنڪر جا هٿ پير ٻڌي ڇڏيا. آخرڪار ڪنچن اهي کولي ٿي ڇڏي. ' ديوشنڪر جا هٿ پير کوليندي هن کان سڏڪو ٿو نڪري وڃي. ڇرڪي جاڳيل ديوشنڪر ڪنهن ڊنل ٻار جيان کيس چهٽي پيو. هن جي اڻڀن وارن ۾ گھمندڙ ڪنچن جي اڱرين مان ممتا وهي رهي هئي.' (پيج 142). انهي سُهري کي به ڪنچن وڃائي ٿي. ليکڪا هتي هڪ چتر رکي ڇڏي ٿي. 'سمنڊ ڪنهن روئي روئي ٿڪل اک جهڙو ماٺ ۾ هو. ليکڪا اهڙين گھٽنائن ۾ جيڪو ضابطو رکيو آهي، جذبات جي آليکن کي ضابطي ۾ رکي، سوکيمتا، سنڪيتن ذريعي پرتيڪاتمڪ طور سان اظهاريو آهي جنهن جي ڪري اهو وڌيڪ اثردار ٿي اڀريو آهي.
جساپر اچڻ بعد رُکي ڀاڀيءَ جو پيالو ڀلي ورتو. پر ڪنچن سنئين بيهي سگھي ٿي. پٽ چندرڪانت جڏهن احمدآباد پڙهڻ وڃي ٿو تڏهن پٽ کي ڄڻ هميشه جي لائي وڃايو هجي اهڙو احساس ڪنچن کي ٿئي ٿو انهي ۾ مستقبل جا اشارا آهن. ڄڻ هيءَ سڄي ڪٿا وڃائڻ واري ڪٿا آهي ۽ هر موڙ تي ڪنچن با بانس جي ٻوٽي جيان وري وري ڦُٽي کڙي ٿئي ٿي.
ڌيءَ اروڻا کي وڪاس گرهه ۾ داخل ڪرائڻ وقت تلڪ چند ٿورو ڪوڙ ڳالهائڻ لاءِ چويس ٿو تڏهن ڪنچن اهو سهي نٿي سگھي. نابري واري ڇڏي ٿي. گرهه ماتا ذرينا اهائي نڻان جَيا آهي اهو ڄاڻندي ڪنچن جو آواز ڪنهن ڪپڙي کي اڀو چيرجي ائين چيرجي ويو. سالن بعد جو اهو مِلن هردي کي ڇهندڙ آهي. ڌيءَ اروڻا جَيا وٽ رهي پڙهي تيار ٿئي ٿي. جيا پرديس وڃڻي هئي تڏهن ممبئي ۾ ايئر پورٽ تي هن کان موڪلائيندي ڪنچن کي انڀو ٿئي ٿو ته ڄڻ نڻان کي هميشه جي لاءِ ڇڏي رهي آهي. ۽ حقيقت ۾ ائين ئي ٿئي ٿو. پوءِ جَيا کي آسرو ۽ سهارو ڏيندڙ انيس سان جيون جوڙيندي هوءَ هميشه جي لاءِ دبئي هلي ٿي وڃي تڏهن ڪنچن جو هڪ سنيهه آڌار کسجي ٿو وڃي.
انهن سڀني تڪليفن ۽ ڏکن جي وچ ۾ به ڪنچن جي جيون جو هڪ آڌار هو ته امرت؛ چاهي ڪٿي به هجي پر جيئرو آهي. ايو جي خط ذريعي هن کي ڄاڻ پوي ٿي ته ايوَ سان شادي ڪئي اٿس. سندس ڪيوون نالي پٽ به آهي. ڪار حادثي ۾ امرت جو موت ٿئي ٿو. هن جي وراثت جي رقم ڏيڻي آهي. هن گھٽنا جي ڪري ڪنچن جي جيون ٻيڙيءَ جو کوهو ئي ٽٽي پيو. خط پورو ٿيندي ليکڪا لکي ٿي ' امرت جي جيون جو گرنٿ پورو ٿيو ۽ ڪنچن جي جيون جو هڪ باب شروع ٿيو (پيج ــ 209). انگريزيءَ ۾ خط لکيل هو انهيءَ ڪري ڪنچن جي پياري سکي هري پريا جي مڙس ڀلاڀائي اهو خط پڙهي ٻڌايو. ڪنچن ٽٽل ول جيان چڻي پيئي. ان ٽاڻي ڀلاڀائي ڪنچن کي چوي ٿو ' اٿ سکي، تون ئي ائين ڀڄي پوندينءَ ته ....... پويان لفظ هن جي نڙيءَ ۾ اٽڪي رهيا. ڪنچن اٿي، ڀلاڀائي کي هين نراس ٿيندو ڏسي پاڻ کي سنڀالي ورتو.( پيج ــ 211) جيون جا تمام ڏکيا پل، صرف “ سکي” لفظ سان رشتن کي سنيَم سان اظهار ڪرڻ جي لاءِ ليکڪا جي قابليت هتي داد جي مستحق آهي. اهو هڪ ئي جملو ڪيڏي نه ويَنجنا جي گولائي والاري ٿو؟
امرت جي موت بعد ڪنچن چندرڪانت کي وِڌي وِڌان ڪرڻ کان منع ڪري ٿي. ماڻهن جو ڊپ ڪونه ٿي رکي. ڏک اڪيليءَ ئي سٺو. 'ننڍڙي پُٽ ڪارتڪ جو پيءُ ڪير ؟' جو ڪنچن جو جواب اندر جي سچائيءَ کي اجاگر ڪري ٿو: ' مونکي لڳي ٿو ته تون منهنجي جيون جي آخرين سک ڀري گھڙين جو سنتان آهين، ۽ گڏوگڏ منهنجي جيون جي سڀ کان ڀينڪر گھٽنا جو پڻ سنتان آهين. تون ته ننڍو هئين، اڻ سمجهو هئين. تنهنجو پيءُ ڪير آهي ۽ ڪير ناهي انهي اڻتڻ ۾ مون ڪيتريون ئي راتيون ڦٿڪندي گذاريون آهن. آخرڪار مونکي منهنجي اندر مان هڪ ئي جواب مليو آهي ۽ اهو جواب آهي ته تون منهنجو سنتان آهين. ۽ مان تنهنجي جنني آهيان. '
هتي ستيه ڪام جابال واري ڪٿا جو سمرڻ ٿيو آهي. ڪارتڪ جي من جو ڪنڊو نڪري ويو. هن پنهنجو نالو ڪارتڪ امرت لال شڪل مان بدلي ڪارتڪ ڪنچن با ڪري ڇڏيو. جيون جي تمام نازڪ، دک ڀري پل کي ماءُ پٽ جي سامهون جنهن طريقي سان کولي ٿي انهيءَ ۾ ڪنچن با جي جيون جو چٽ ڏسي سگھجي ٿو.
ڌيءَ اروڻا شادي ڪرڻ نٿي چاهي. انهي ڳالهه تي بحث ڪندي ڪنچن چوي ٿي : 'مان هڪ استري آهيان، خالي هڪڙي ڪک کي آکيرو سمجھي مون ۾ جيئڻ جي شڪتي آهي. ان ڪري ئي ته قدرت مونکي ماءُ بڻجڻ جو وردان ڏنو آهي. (پيج ــ 242) اها سمجھ مان نڪتل آهي. انهيءَ ڪري شادي شدهه، طلاق نه ٿيل شانتا سان گڏ ڪارتڪ ٻن سالن کان رهي ٿو. اهو ڄاڻي هوءَ شانتا جي ويَٿا کي سمجھي سگھي ٿي. امان کي ڪونه وڻندو ائين ڌاري ڪارتڪ شانتا کي ٻين جي گھر ڇڏي اچي ٿو.ڪنچن اڌ رات جو وڃي هن کي وٺي آئي ۽ هن جو سويڪار ڪيو. ڪنچن ڄڻ جيون جي هڪ هڪ ڏاڪڻ چڙهندي ٿي وڃي. سندس اهو چِنتن ڪنچن جو آئندو به آهي. جيئن جيئن واستوِڪتا جو انڀَو ٿيندو وڃي تيئن تيئن ماڻهو کي مضبوط ٿيڻ کپي. هر طرف کان ڪٽجندي ڪنچن با اڪيلائپ ۾ به سمپورڻ پرڪاش پراپت ڪري ٿي.
پٽ سان گڏ رهڻ جي لاءِ پيڪو گھر وڪڻي ڇڏڻ جو طيءِ ٿئي ٿو تڏهن ڪنچن کي احساس ٿئي ٿو ته ' اهو گھر ڇڏڻ معني ڪنچن با لاءِ هڪ کل لاهي ٻي پائڻ جهڙو هيو. نانگ لاءِ کل لاهڻ ضروري آهي ، نه ته انهي کل جو تهه اکين کي به ڍڪي ڇڏي ٿو. هو انڌو ٿي وڃي ٿو. وقت جي هڪ تقاضا هوندي آهي. پاڻ کي پيڙائن جي ڪنڊن تي چاڙهڻو پوي ٿو، رهڙجڻو پوي ٿو، پر ان مان آجو ٿيڻ ضروري آهي. (پيج 265).
امرت جي موت بعد چندرڪانت ماءُ جي نالي کوٽو دستخط ڪري ايوَ کي خط لکي ٿو. رقم حاصل ڪرڻ جو انتظام ڪري ٿو. ايو امرت وارن ڏيڍ لک روپين ۾ ٻيا پنجاهه هزار وجھي ٻه لک روپيا ڪري موڪلي ٿو. پٽ جي انهي ڪيل وشواس گھات سان ڪنچن کي لڳي ٿو ته ' چندرڪانت ڄڻ هن جي پيرن هيٺان بيهڻ وارو آڌار به کسڪائي ورتو آهي. گوڏن هيٺان ٽنگون صفا گپ جهڙيون ٿي ويئون. پتيءَ ٻي شادي ڪري پتنيءَ جي انتظار کي بي معني ڪري ڇڏيو هو. پٽ ڪوڙ ڪري پهاڄ جي مدد ورتي هئي. جيون جا پنجاهه سال بيڪار ويا. هوءَ چندر ڪانت کي چوي ٿي: چندرڪانت تو ڀُل ئي نه پر اپراڌ ڪيو آهي. .... تو منهنجي ٿڃ لڄائي آهي. .... منهنجا سنتان منهنجو نالو روشن ڪندا اهو منهنجو برهم هيو. ( پيج ــ 271) ڄڻ ڪنچن با جو چندرڪانت جي گھر سان ناتو ئي ڪٽجي ويو هو. هوءَ وڻ مان مٽجي بُنڊ ٿي ويئي هئي. ڪنچن با پنهنجو پاڻ سان چٽي ٿي ويئي هئي. ' ڪٿي رهجي اهو وڏو سوال ڪونهي، ڪيئن رهجي اهو ئي اهم آهي.' (پيج ــ 272) ۽ هوءَ جساپر اچي ٿي. ٽن ڏينهن جو انشٺان ڪري ٿي. انشٺان دوران هوءَ ڀوت کان مڪت ٿيڻ وارو اڪشيه پاتر ملڻ جي انڀوتي ڪري ٿي. شڪتي ماتا هن جي لاءِ اپنائڻ واري ڀون آهي. ول آهي، سنجيوني ٻوٽي آهي. هن کي لڳي ٿو يادون هم سفر ٿي ويئون آهن ... هاڻي منهنجي من ۾ ڪو ڀاو ــ ڪُڀاو ناهي. وڻند اڻوڻند ناهي. اڄ هڪ ڀيرو وري مونکي نئين سر مسافري شروع ڪرڻي آهي. منزل تي پهچي ويئي آهيان اهو ته منهنجو برهم هيو.'
' فرسٽ ڪروسيفڪيشن ڌين رِسريڪشن ' اهو بائيبل تتو ڪنچن با جي جيون ۾ چرتارٿ ٿئي ٿو. ورتمان جي سوالن مان هوءَ ڀوتڪال جي پيڙائن جي اڪشيه پاتر کي سمتا پوروَڪ ڏسي سگھي ٿي. هاڻِي ٻڌڻ وارو، روڪڻ وارو ڪجھ ناهي. سنتانن، رشتيدارن، سڃاڻپ وارن سڀني ڳالهين کان مٿ ڀري اوسٿا پراپت ٿئي ٿي. منشيه ديهه ۽ منهنجي پڻي جو ڀوت انت تائين لڳل رهي ٿو، انهيءَ مان ڇٽڻ جو اهو پرڀ آهي. ويَٿا جو اڪشيه پاتر مڪتيءَ جو اڪشيه پاتر بڻجي وڃي ٿو. ويدنا جو، يٿارٿ جو سهج سويڪار اهو ئي سندس ٻل بڻجي وڃي ٿو. اها بي طرفداري، اها سمجھ، يٿارٿ کي سڃاڻڻ اهائي مڪتي آهي. انهي گيان بعد ڪنچن با جيون جي اهڙي موڙ تي اچي بيهي ٿي جتان آئندي جي اڻچٽائيءَ ۾ به هوءَ سُڌ سمجھ سان داخل ٿي سگھي ٿي. هن جي لاءِ اهو نئون جنم ( رِسريڪشن) آهي. ناول جو اهو ڪيندر بندو آهي. هن ڳوٺ ڇڏيو. ٽيمپو ۾ ويهي رهي. ' خالي بس اسٽئند، خالي رستا ۽ خالي سيم ۾ ٽيمپو جو آواز گونجندو رهيو.'( پيج ــ 276)
هيءُ هڪ ڪرداري ناول آهي. ٻيا ڪردار ڄڻ ڪنچن با جي شخصيت کي، آنتروشواس کي وڌائيندڙ آهن. ننڍڙن ڪردارن ۾ هري پريا، رُکي ڀاڀي، جَيا، امرت، ڪارتِڪ، سُهري ديوشنڪر جا ڪردار سُريک ۽ شخصيت وارا ٺهي سگھيا آهن. ليکڪا استري جيون، ڪٽنب جيون جا انيڪ چٽ، تمام باريڪيءَ سان چٽيا آهن. هتي خوبي اها آهي ته تفصيل ڪردار جي منوگت کي اجاگر ڪن اهڙيءَ ريت استعمال ٿيا آهن. استري ليکڪا جون خوبيون هتي اپڪارڪ ثابت ٿيون آهن.
ليکڪا نثر ۾ سگھاري آهي. سوراشٽر جي ٻوليءَ جو لهجو ۽ خصوصي جملن ۽ لفظن جو استعمال ليکڪا جي هٿ ۾ يا کڻي چئجي دل وٽان آهي.
ورڻن ۾ ليکڪا جي ڀاشا سگھاري ۽ اوتري ئي اشارن واري آهي: رُکي با جو اشوِن جي لاءِ ڀاو : ' ڄڻ زندگي ڀر هو ڪنهن جي کيت ۾ ساٿي ــ ڏهاڙيي طور ڪم ڪندو هجي ائين سڄي جوابداري کنئي. نه زمين، نه ٻج، نه ڦل. ڪجھ به پنهنجو نه. .... پتيءَ جي غير حاضريءَ ۾ جيڪا جيئي ٿي ، سهي ٿي انهيءَ جي لهس ته جڳ ڪٿي ڏسي سگھي ٿو؟ هتي نثر جي طاقت ۽ خوبصورتيءَ جو احساس ڪري سگھجي ٿو.
حال ماضيءَ جي روئداد جي روپ ۾ هلندڙ تخليق ۾ جيڪو ڪردار جي چت ۾ يا ياد ۾ هجي اوترين ئي گھٽنائن جو ذڪر ڪرڻ ممڪن هوندو آهي. هن ناول ۾ ڪجھ هنڌ اهڙا آهن جن جو ذڪر ڪنچن با جي من ۾ هُئڻ ممڪن ناهي. مثال طور ايو جو خط پڙهڻ بعد ڪنچن گھر وڃي ٿي تڏهن پويان ڀلاڀائي ۽ هري پريا جيڪي ڳالهيون ڪن ٿا انهن جي ڪنچن با کي ڪيئن خبر پيئي اهو هڪ سوال رهي ٿو. ائين ئي اروڻا جي من جو تذڪرو (پيج ــ 253) ڪرڻ وقت هيءَ سڄي ڪٿا ڪنچن با جي سمرڻ ياترا آهي اهو وساريو ويو آهي. اها ساوڌاني رکڻ ضروري هئي. اڳيان پويان سلسلا جوڙي انهي کي ڪنچن با جي يادگيرين جو حصو بڻاءِ سگھجيو ٿي. ائين ئي ڪجھ چوڻيون ۽ سنواد ناول جو حصو بڻجي نه سگھيا آهن، نه سنڌو ـــ ريهه جيئن انتر ڀاڳ نٿا ٿين انهيءَ تي ليکڪا کي وري ويچار ڪرڻ جي ضرورت آهي.
پهرئين ناول کان ڌيان ڇڪائيندڙ بندو ڀٽ ٻئين ناول ۾ انيڪ پاسن کان اونچائي حاصل ڪري سگھي آهي اها نوٽس وٺڻ جهڙي ڳالهه آهي. هڪ سرجڪ طور سندس وڪاس لاشڪ خوشي ڏيندڙ آهي.