13
' سڳڻ ٿيو، سٺو ٿو.'
وڪوٽريا جي پاسي ۾ وڃي ڪنچن ڏٺو، پيءُ سارو سامان لاهي ورتو هو ته به ماءُ ڊگھي گھونگھٽ ۾ سيٽ جي هڪ ڪنڊ ۾ ويڙهجي ويٺي هئي. ماءُ ڪنهن ڀريءَ جهڙي لڳي رهي هئي. ڪنچن “امان” چوڻ لاءِ چپ اڃا کوليا مڏ تان پيءُ کيس دور کسڪائيندي ماءُ کي ٻنهي هٿن ۾ کڻي گھر ڏانهن هلڻ لڳو. هيٺ پيل هڙَ مٿي ته کڻي ڪنچن به هلڻ لڳي. پڻس جي هٿن ۾ لڄ جي ڪري سُسندڙ ماءُ جو چهرو ڏسي ڪنچن کي ٿيو هڪ هڪ ڏاڪڻ تي سندس مٿي تي اڃا به ڪا ڀري رکي پئي وڃي!
ريوا کي واءُ ٿيو هو. اڀري آيل ڇاتيءَ جو پڃرو، اڳيان جھڪي ويل چيلهه، جڪڙجي ويل هٿن پيرن جون آڱريون... ريوا صفا لاچار ۽ بي ڊولي ٿي وئي هئي. هن جي سَنڌ سَنڌ جھلجي وئي هئي.هوءَ پاڻ ڪجھ به نه ڪري سگهندي هئي. ڇڪ ڏيڻ يا کنگھڻ وقت سندس هڏا وڄي اٿندا هئا۽ ويدنا جو ڄار ريوا جي چهري ۽ اکين ۾ جھولڻ لڳندو هو. ڪنهن واڌو شيءِ جيان ڪمري جي هڪ ڪنڊ ۾ هڪ رليءَ تي کيس ويهاري ڇڏيائون. ڪنهن اڻ کپندڙ شيءِ جيان هن جي مٿان لاپرواهي ۽ پيڙا جو پڙدو ڄمندو پئي ويو. هن جي سڪل هٿن تي چٽيل ٽاڄوڻا ريٽجي رهيا هئا. هٿ پير هلڻ چلڻ کان معذور ٿيڻ کان پوءِ هن پنهنجي زبان کي به ويڙهي سيڙهي ڪٿي رکي ڇڏيو هو.ضرورت پورتو ئي مڏ ڳالهائيندي هئي. ڪجھ به نه گھرندي هئي. نه سَرندي ڪٿي ڪپڙا نه بگڙجي پون انهي ڊپ جي ڪري ڏاڏيءَ کي چوندي هئي. اهوبه وري وري نه چوڻو پئي تنهن لاءِ ڪلاڪن جا ڪلاڪ پاڻي نه پيئندي هئي. اڌ بکايل رهندي هئي. حڪيمن جي ڪاڙهن، ڦڪين، سيڪن، تپن، مالشن،۽ ڪِريَن جي چڪرن ۾ هوءَ ماٺ ماٺ ۾ هيٺ مٿي ٿيندي رهندي هئي.
ماءُ جي هنج ۾ وڃڻ لاءِ آتُر وشوناٿ ٽهندو دور دور رهندو هو.گھر ۾ به خاص نه ٽڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ماءُ کيس پاڻ وٽ سڏيندي هئي ته عذر ڏيئي سڏ ٽاري ڇڏيندو هو. ڪنچن کي ته ماءُ ڪجھ وڌيڪ ئي ويجھي ٿي وئي هئي ائين لڳندو هو!
سالن کان سڃاتل رستي تان هميشهه توهان هڪ گھاٽي وڻ کي ڏسندا ايندا هجو، جڏهن به ان رستي تان وڃڻ ٿئي تڏهن توهان کي مڪمل يقين هوندو آهي ته ڀلي واءُ طوفان هجن يا لڪون لڳن پر اهو وڻ آهي نه! پنهنجو هميشهه وارو آسرو آهي نه!پر ڪنهن ڏينهن توهان مٿي تي بار کڻي ٽاڪ منجھند جو پهچو ۽ نظر اچي هيٺ کان مٿي تائين لٿل کل وارو سڪل وڻ! تمام دلداريون ڀڄي ڀور ٿي وڄن. هڪ چهڪ پوي هنئين ۾ ۽ مٿي تي رکيل بار ۽ تپيل زمين جو تپ ڳري وڃي هڪ ڌڪ ۾! پنهنجو دک وسري وڃي ۽ سمائجي وڃي ٺونٺ وڻ ۾!رهي صرف وڻ ۽ واٽهڙو کي جوڙيندڙ ويدنا....
ڪنچن سان به ڪجھ ان طرح جو ئي ٿيو. ماءُ کي چوڻ لاءِ سانڍي رکيل ڳالهين کي تالا لڳي ويا. ڪنچن کي چوڻو هو ته .... کيس به ماءُ جهڙي ڇڊي لپي رڌڻ اچي وئي آهي. پاڙي ۾ ڪڻڪ جي اٽي مان سيون ويلڻيون هجن يا چانورن ــ اڙد مان پاپڙ، سڀئي چوندا هئا ڪنچن جي ڇا ڳالهه ڪجي! ديوولا ۾ گنگابا ڪنچن ڪمهوڙي (جھجھو ڪم ڪندڙ) چئي جَيا کي ڇڙٻيندي هئي! هن کي چوڻو هو ته اسڪول جي ساهيڙي لليتا جيان پڙهائي ڇڏي سوَديسي وارن جي باندر سينا ۾ شامل ٿي وڃڻو آهي! ڪنچن وٽ ڪرڻ لاءِ کوڙ ڳالهيون هيون پرسڀ سُسي ويون .
ماءُ جي بيماريءَ ۾ ڪنچن کي ڏاڏيءَ وارو نئون روپ نظر اچي رهيو هو. وطن ۾ جڏهن مامو وير پسلي (هڪ ڏڻ جنهن تي ڀاءُ ڀيڻ کي تحفا ڏيندو آهي) موڪلڻ ۾ يا سنڪرانت جي کچڻي موڪلڻ ۾ سُستي ڪري، مامي سال ۾ ٻه ڏينهن به نه گھرائي تڏهن اهڙن تهوارن ــ ڏڻن تي ماءُ کي مَٺيان لڳندي هئي. روئندڙ ماءُ کي آٿت ڏيندي ڏاڏي چوندي هئي ' ڪا ڳالهه ڪانهي تون دکي نه ٿي، ڀلي تنهنجي ناناڻي ۾ ماءُ پيءُ ناهن، پر مان ويٺي آهيان نه ٻارهن ورهين جي" پر اها ڏاڏي بدلجي وئي هئي. ڏاڏي ماءُ کي مالش ڪندي هئي. وهنجاريندي ڌُوئاريندي هئي، مٿي کي ڦڻي ڏيئي ڏيندي هئي، کارائيندي هئي ..... سڀ ڪجھ ڪندي هئي. اڙي اڙي ويچاريءَ کي الائي ڇا ٿي پيو آهي. اڃا ته ننڍڙي ٻار آهي. سڄو سنسار به ڪونه ڏٺو اٿس. هڪ اڌ پرسنگ ڪيو هجيس ته به مٿي تي موڙ وجھي ڪنڪو هاڻي آڱر به ڪري ها! ڪهڙي خبر ڪڏهن چاڪ ٿيندي! اهي بيماريون اچن گھوڙي جيئن وڃن ماڪوڙيءَ جيئن. اڙي ڙي! جيٺي جو ڇا ٿيندو! ماءُ تي ترس کائيندي ڏاڏيءَ جو آواز ۽ ان جا لفظ هڪ ٻئي سان ٽڪرائجندا رهندا هئا.ڏينهن ۾ سو دفعه ماءُ کي ويچاري چوندي ڏاڏيءَ جي اکين ۾ رحم جي بدلي رنج محسوس ٿيندو هو. ماءُ جي ڊگھن وارن ۾ ڍِڳ ڄيون پئجي ويون هيون. ڪنچن کي ٿيندو هو اگر جَيا واري مئڊم جيان امان جا وار ڪٽجي وڃن ته کيس هيءَ تڪليف سهڻي نه پوي! هن هڪ ڀيرو سندس ڏاڏيءَ کي چيو به سهي ته ڏاڏيءَ کيس پٺيءَ تي ڌڪ هڻي چيو:
چري رن، بدبخت تو ۾ ڪا سُڌ به آهي يا نه؟ هزار دفعه چيو اٿم اها ولايتي پڙهائي ڇڏي ڏي، هيءَ نابود واري ڇڏيندءِ! مرين شل توکي اها به خبر نٿي پئي ته تنهنجو پيءُ ويٺو آهي ۽ تنهنجي ماءُ جي وارن کي ڪينچي ڏيکاري سگھجي ٿي؟ ڄيون پيون آهن، ڪي شينهن بگھڙ ته ڪونه پيا آهن جو تنهنجي ماءُ کي کائي ويندا. ۽ کائي وڃن ته به..... ' اڌورو ڇڏيل جملو سمجھندي ڪنچن ڪنبي ويئي. امان مري ويندي ته !! ڏيڍ سال ته ماءُ آهي. ۽ هڪڙو ڏينهن ايندو ان ئي آس ۾ ڪنچن سڀ ڪجھ ڪندي رهي. پر ڪنهنجي به واٽ نه نهارڻي هجي ته ڪيئن ٿو رهي سگهجي؟ ڪنچن ماءُ کي ڪڏهن ڪڏهن چوندي هئي ته ماڻس چوندي هئي " هوندو، پوڙهو جيو آهي. هڪ ته پرايو ملڪ، ٻيو پنهنجو پراڻو گھر ڇڏي ڀلا هتي شهر ۾ ڪيئن مزو اچي؟ ان ۾ وري پٽ ننهن جا انگل آرا ڪنهن کي وڻن؟ اهو ته ڏاڏو گذاري ويو ان ڪري هن کي هتي اچڻو پيو. ويچاري ڇا ڪري؟ منجھندي آهي تڏهن ڪاوڙجي ڳالهائيندي آهي.
خبرچار ملي تڏهن هڪ ڀيرو گنگابا امان کي پڇڻ جي لاءِ آئي. جيا گڏ هئي پر امرت مٿي گھر ۾ نه آيو. هيٺ بگيءَ ۾ ئي ويٺو رهيو. ٻيو ڪو ٽاڻو هجي ها ته هوءَ ڊوڙي هيٺ وڃي ها يا جيا کي چوي ها پر ان وقت هوءَ ڪجھ به نه چئي سگھي. هوءَ رنڌڻي ۾ چانهه ٺاهي رهي هئي ۽ گنگابا ماڻس کي چئي رهي هئي “ ڏاڍي ڏاهي ڌيءَ آهي. عمر ڪونه اٿس پر سياڻي ڏاڍي آهي .... سندس لڇڻ اهڙا آهن جو هرڪو ڪم پيو هن جي هٿن ۾ سونهي! ۽ هڪ هيءَ آهي اسان جي جَيا،ڇا چئجي! ڀڳوان ڇوڪرو ٺاهيندي ٺاهيندي ڇوڪري ٺاهي ڇڏي! ڪو ڪم نٿو وڻيس. نه ويلڻ پڪڙيندي اچيس ٿو نه ئي بٽڻ ٽانڪڻ. بس سڄو ڏينهن هت هُت چڪر ڪاٽيندي رهندي آهي. خبر ناهي ڇاڪندي ساهري وڃي! ” ڪنچن جو من ڪجھ ٻڌڻ لاءِ تيار نه هو. چانهه ڏيئي هوءَ جَيا کي ٻاهر لابيءَ ۾ وٺي وئي. دور بگيءَ ۾ ويٺل امرت جا پير ڏسجي رهيا هئا.هن کي ڪاري پتلون پاتل هئي. گوڏن تي ٽيڪيل هٿن ۾ سفيد رومال هو. ڪنچن کي ٿيو ڇا هي اهو رومال هوندو جنهن جي وٽ هن پاڻ پنهنجي هٿ سان واري هئي؟ جيا ڪنچن کي چئي رهي هئي “ محرم جي موقعي تي مسلمانن جا تعزيه نڪرن تڏهن تعزيه ٿڌا ڪرڻ جي ٻاڌا رکجي ته چاهي ڪهڙي به مشڪل هجي اها دور ٿي ويندي آهي. وڏي ڀاءُ کي ٻه سال اڳ مدَتيو تپ ايندو هو تڏهن وڏي امان تعزين جي ٻاڌا رکي هئي .” ڪنچن کي خبر نه هئي ته تعزيه ٿڌا ڪرڻ، معني ڇا ؟ ڪنچن پڇيو، “ پر ان ۾ ڇا ڪيو ويندو آهي؟ ۽ اها ٻاڌا ته جيڪو مسلمان هجي ان جي پوري ٿيندي آهي نه؟
“ نه اهڙو ڪجھ به ناهي. وڏو ڀاءُ چوندو هو ته ڀڳوان ته هڪ ئي آهي. ڀلي ان جا نالا جدا جدا آهن. ۽ تعزيه ٿڌا ڪرڻ لاءِ ته تعزيه جتان نڪرندا آهن ان رستي تي ٻه ٻيلهون پاڻيءَ جون ڇنڊڻيون ۽ امام حسين جي گھوڙي جي هيٺان نڪري جيڪي ڇاتي ڪٽيندا هجن انهن کي شربت پيارڻو. ان ۾ ڇا آهي؟”
ڪنچن من ئي من ۾ ٻاڌا ته رکي پر ان کي ڊپ به ٿيو ته ڏاڏيءَ کي خبر پئجي ويندي ته؟ هوءَ ته ٻي ذات جو پاڻي به نه پيئڻ ڏيندي آهي.
ڏينهون ڏينهن گھر جو ماحول بدلجندو پئي ويو. پيءُ قليل ئي ڪڏهن ڪنچن يا وشوناٿ سان ڳالهائيندو هو. پيڍيءَ کان ڇٽي ٻه ڪلاڪ نامو لکڻ ويندو هئو. امان ۽ بابا جي وچ ۾ڄڻ ــ سامان ۽ مزدور جو رشتو رهيو هو. امان چوندي هئي ته پوٽليءَ جيان ماءُ کي کڻي چوڪڙيءَ ۾ ويهاريندو هو يا وري واپس کڻي رليءَ تي ليٽائي ڇڏيندو هو.ڪو چوندو فلاڻي حڪيم وٽ وڃوته اتي ڪو ٻيو چوندو هو ته فلاڻي ڊاڪٽر وٽ وڃو ته اتي. بالٽن مارڪيٽ وٽ هڪڙو ولائتي ڊاڪٽر ڏاڍو مشهور هو. هن ته بابا کي ٻي شادي ڪرڻ جي صلاح ڏني هئي. ڏاڏايءَ کي خبر پيئي ته هوءَ ڏاڍي اتساهه ۾ اچي وئي هئي. پر بابا صرف ايترو چيو “ اها بيماري اگر مونکي لڳي هجي ها ته؟” ڏينهون ڏينهن هن جو چهرو مرجھائجندو پئي ويو. ڪڏهن ڪڏهن وشوناٿ پڇندو هو “ بابا ڇا منهنجي ماءُ جي حالت هاڻي ههڙي ئي رهندي؟ هو ڪو به جواب ڏيڻ کان سواءِ وشوناٿ جي مٿي تان هٿ گھمائي ماٺ ڪري ويهي رهندو هو.ڪنچن بنا ڪجھ چوڻ جي پيءُ جو دک ٻڌندي رهندي هئي. هيل تائين هوءَ ماڻس جي بدلي ۾ ڪم ڪندي رهندي هئي. هاڻي هن هميشهه جي لاءِ ذميواري پاڻ تي کڻي ورتي هئي. هن ڏاڏيءَ کي به هلڪو ڪري ڇڏيو هو. بدلي ۾ هن کي اسڪول ڇڏڻو پيو هو.
ان ڏينهن ڏاڏي هنومان مندر تي وئي هئي. ڪنهن چيو هوندس ، ته توکي راهو آڏو اچي ٿو اتي سمشان پاسي ڪو برهمڻ وڌي ڪندو هو. اتي امان ويئي هئي. شام جا چار کن لڳا هئا. ڪنچن ۽ وشوناٿ اسڪول کان گھر سويل موٽي آيا . گھر۾ گھڻن ڏينهن کان واندڪائي ڏسي ماءُ کي بک لڳي. هن ڪنچن کي ڀجيا ٺاهي ڏيڻ لاءِ چيو هو. ماءُ کي پٽاٽن جي ڀجين جي سڳنڌ ڏاڍي وڻندي آهي. کائيندي ته ٻه چار ئي هئي پر ڄڻ سُڳنڌ سان سندس پيٽ ڀرجي ويندو هو ! ڏاڏي مندر کان گھر آئي ته کيس خبر پئي، پوءِ ته هن گھر مٿي تي کڻي ڇڏيو. “ ماڻهين کان ڄڀ جو سواد وڃي ڪونه ٿو. هيترو سارو ٿيڻ کان پوءِ به سواد جا حيلا اچنس پيا. منهنجو پٽ پيسي ٽڪي ڌوپجي پيو پر هن پرائي ڄائيءَ کي آهي ڪو فڪر؟. هيءَ تنهنجي ڇوڪري سڙي وڃي ها ته ؟ ۽ نشان بدلائيندي هن هٿ به مٿي کنيو. “ هن رَن جو به ماءُ لاءِ ڏاڍو پيٽ ٿو جلي. ڀجيا کائڻ کان سواءِ ڄڻ مري نه ويندي تنهنجي ماءُ! هينئر کان هين لڪ ڇُپ ۾ ههڙا ڪم ويٺي ڪرين، مٿي تي ڀريون کڻي موٽي ايندينءَ ساهري مان.۽ ماڻهين جو پيٽ خراب ٿي پوندو ته ڪير ڌوئندو هن جون پوتيون، تنهنجو پيءُ؟ ” امان ويچاريءَ ڪيڏي نه سمجھائڻ جي ڪوشس ڪئي پر ڏاڏيءَ جي واڪن ۾ ڪنهن ٿي ٻڌو؟ تنگ گليءَ ۾ ڦاٿل ٻه جيوَ هڪ ٻئي کان بچڻ لاءِ گِرندا رهيا.
روئندي روئندي ڪنچن ويچاري رهي هئي ته پنهنجي ئي گھر ۾ پنهنجي ماءُ کي کارائڻ چوري ڪيئن چئبي؟ انهي سڄي گهپيءَ جي پاڙ آهي امان جي بيماري. امان ڪجھ ڪري نٿي سگھي ان ڪري سڀ ڪجھ ڏاڏيءَ کي ٿو ڪرڻو پوي.هن طيءِ ڪيو ته هاڻ هوءَ اسڪول ڪانه ويندي. پر پڻس کي ڪونه وڻندو ته؟ ڏاڏي کي نظرانداز ڪري هن ڪنچن کي پڙهڻ لاءِ اسڪول ۾ ڇڏيو هو. ڀلي بابا وڙهي. هونئن ته ڪڏهن هٿ ڪونه الاريو اٿن پر ٿي سگھي ٿو هڻن به سهي. ڀلي هڻن. پر هاڻ بيمار ماءُ مٿي روز روز جي گهپيءَ ته ڪانه رهندي!
فيصلو جيترو جلدي ٿيو ايترو ان تي عمل ڪرڻ آسان نه هو. هر روز جيان اسڪول وڃڻ واري وقت تي پل ڀر لاءِ من للچائجي ويندو هو. ' اڄوڪو ڏينهن وڃي ٿي اچان اسڪول؟'ڪنچن کي اسڪول ته ڇڏڻو هيو پر لليتا جيان. هن کي ڪڏهن ڪڏهن من ۾ ٿيندو هو منهنجو پيءُ به لليتا جي پيءُ جيان گانڌيجيءَ سان گڏ رهندو هجي ها ته! هن کي لليتا جي ايرکا ٿيندي هئي.جنهن ڏينهن هن اسڪول ڇڏيو ان ڏينهن ٻنپهرن جو ڪمري جي پٺئين پاسي ويهي هوءَ پڙهائيءَ واري هڪ هڪ شيءِ تان نظر گھمائيندي هٿ ڦيريندي رهي. پرارٿنا جي نوٽ جا ورق ورائيندي هن کي ٿيو هاڻي وڏو صاحب ڪنهن کي ڀڄن ڳارائڻ جو چوندو؟
ڪنچن اسڪول ڇڏي ڏنو آهي اهو ڄاڻي ماءُ ڪجھ به نه چيو پر شام جي روٽي نه کاڌائين.وشوناٿ کي سنگت ڇٽي وڃڻ جو دک هو. ڏاڏيءَ سک جو ساهه کڻي پڻس کي واڌائي ڏني. پيءُ جي اکين ۾ هڪڙو سوال اٿيو ۽ ترت ئي غائب ٿي ويو. هن چيو: “ سڀاڻي شام جو توکي ۽ مونکي سيٺ صاحب جي بنگلي تي هلڻو آهي. سائين جن گھرايو آهي.