19
“اوم ڀورڀُوَهه، سوَهه، اوم تتسَوِتُروَريڻيه ڀرگو ديوسيه ڌيمهي ڌِيو يو نهه. پرچوديات” .... اي سروَ وياپي پراڻ سوَروپ، تيجسوي پاپ ناشڪ پرماتما، اسان توهان کي انتهه ڪرڻ ۾ ڌارڻ ڪريون ٿا. اسان جي ٻڌيءَ کي ست مارگ تي پريرِت ڪريو..” زندگيءَ جي ههڙي اڻ ڌاريل موڙ تي ڪنچن با ٻيو گهري به ته ڇا؟ منتر جاپ اندر جي سوالن کان بچايو ته موءن وِرت واري ليکت سوچنا ملاقاتين کان بچايو. جڳديش روز جي نيم مطابق اچي پوڄا ڪري جھنگل ويو. رُکي با اچي ماٺ ماٺ ۾ پنج مالهائون ڦيري گھر ويئي. ٻنپهرن جي وچ ۾ سمتا منهن پاتو پر ڪنچن با جون بند اکيون سنئون شرير ۽ هرهڪ منتر جاپ ۾ ڦرندڙ مالها وارو مڻيون ڏسي بنا ڪجھ به چوڻ جي واپس هلي ويئي. ايترو ئي نه پر اگر ڪو مندر طرف ايندي نظر آيو ٿي ته رنجن کان چورائي چپ رهڻ جي سوچنا به ڏيئي رهي هئي. سانجھيءَ جي آرتي ڳائي ڪنچن با موءن ورت کوليو.
احمدآباد کان نڪتي تڏهن صرف ايترو طيءِ هو جساپر وڃي ماتاجيءَ جا درشن ڪنديس. ڪٿي لهنديس، ڪٿي رهنديس، ڪيترو رهنديس ڪائي خبر نه هئي. گذريل ڪجھ ڏينهن کان من منجھيل هو. جڏهن کان چندرڪانت جي ننڍي نينگر کي اسڪول ۾ داخل ڪيو هو تڏهن کان ڪنچن با کي ٿيو پئي ته هاڻي هت رهڻ جي ڪهڙي ضرورت؟ ڪيڏاهن به هلي وڃڻو آهي. هتي ناهي رهڻو. ڪيڏاهن وڃجي؟ ته جيءَ چيو جساپر. جڏهن جڏهن ڪو رستو ناهي مليو تڏهن تڏهن وطن ڀوميءَ ئي واٽ ڏيکاري آهي. هن کي دلي يقين هو ته جساپر وينديس ته دل کي دلاسو ملندو. ڪو ڏس يا ڪو گس ملندو.
وري هڪ ٻيو ڏينهن لٿو. وري هڪ نئين رات آئي. ڪنچن با ان جي ئي واٽ نهاري رهي هئي. جيئن ٿئيٽر ۾ ويٺل ماڻهو راهه ڏسندو آهي ته ڪڏهن ٿئي هال ۾ اوندهه جو پردي تي هڪ هلندڙ ڦرندڙ سنسار ڏسڻ ۾ اچي. شروعات ۾ ان سنسار کي ٻين جو جيون مڃي هرڪو ڏسندڙ مزي سان ڏسندو آهي پر ڏسندڙ کي ڪل به نه پوي تيئن هو پردي وارو جيون پاڻ ۾ سمائي ڇڏيندو آهي. ڏسندڙ منظر کي ڏسندو به رهي ٿو ته اداڪاري به ڪندو رهي ٿو. ڪنچن با راهه نهاري رهي هئي ته ڪڏهن رات پوي ۽ ڪڏهن آس پاس اٿندڙ ڇلندڙ ننڍيون وڏيون ڇوليون سانت ٿين ۽ ڪڏهن خاموش ٿيل سمنڊ ۾ منهن پائجي؟ ڇا ڪنچن با ڀلجي ويئي هئي ته خاموش هجي ان کي سمنڊ چئي سگھجي ٿو؟
ڇلي ٿي هت ڌرتي ــ آڪاش کي هڪ لپيٽ ۾ کڻن ٿيون لهرون. هونئن ته ناريلي پونم جي ڏينهن سمنڊ ديوتا جي پوڄا ڪري ئي مهاڻا ان ۾ کيڙيندا آهن پر پونم جي واٽ نهارڻ لاءِ هن وٽ وقت ئي ڪٿي هو؟ هاڻي ته جيڪو ٿئي سو. سالن کان سڃاتل ڌرتيءَ ڌڪاري ڇڏيو هو اتي ڪهڙي ڳالهه تي دل دکائجي. هاڻي ته اڻڄاتل جل تي ڀروسو ڪرڻ کان سوائي ٻي ڪا راهه ڪانه هئي.
هيٺ تهه خاني ۾ داخل ٿيندي ئي مٿي تي، هٿ ۾ بغل ۾ ڪمر ۾ هڙون دٻائيندي ماڻهو پيهه ڪرڻ لڳا. سٺي ۽ وڌيڪ جڳهه والارڻ واري خواهش ۾ اهو به ڀلجي ويا هئا ته پيڙهين کان جنهن ڌرتيءَ کي پنهنجي مڃي هئي سا ڌرتي گھڙيءَ جي ڇهين ڀاڳ ۾ پرائي ٿي ويئي ته پوئي هن رين بسيري جهڙي جهاز تي ٿورڙيءَ جڳهه لاءِ وڙهڻ واجب هيو ڇا؟ ماڻهن سامان ۽ ٻارن جي واڙ ٺاهي پنهنجي پنهنجي جڳهه والاري. هوا ۾ سامان ڪرڻ ۽ ٻارن جي رڙورڙ جي واچوڙي ۾ ماڻهن جي لفظن جون ليرون اڏي رهيون هيون.
“ اي ڇورا ٿيلها ڇو ٿو ڏين؟” “ اي ادي تو اڪيليءَ کي ئي وڃڻو آهي ائين؟”
“ اڙي ادا بس اهو ته قسمت جا مٺل آهيون.”
“ خبردار جو منهنجي سامان کي ڪنهن به هٿ لاتو آهي.” “ گهڙي ٻن گھڙين جي ڳالهه آهي. پکين جو آکيرو آهي ....” “ ڇو تنهنجو پيءُ جو جهاز آهي ڇا؟ ” “ اهو ته منهنجو لوٽو آهي.” “ توکي چوري ڪندي شرم ڪونه ٿو اچي؟ ” “ اڙي الا منهنجي ڪڪي ڪاڏي وئي؟ ” “ اڙي ڀڳوان هاڻي تون جيڪا ڪرين سا مٿي تي.” ويڙهيون، رڙيون، واڪا، آمهون سامهون ٽڪرائجي رهيا هئا.
ڪنچن ۽ چندرڪانت سامان کنيو. اروڻا ڏاڏهنس جو هٿ پڪڙيو هو. ديوشنڪر جون تکيون اکيون ڏسي هڪ مائيءَ چيو ' “ائي الا هي ته چريو پيو ٿو لڳي.” چندرڪانت جيئن ئي هڪ جڳهه تي پيتي رکي ته ڀر ۾ ويٺل ماڻهو چيو. “ هتي نه، سامهون واري پاسي هليا وڃو. هن چرئي کي ڏسي منهنجي زال ڊڄندي.” ڪنچن ڏٺو ته هن جي زال ٻن ٻارن کي سنڀالي ويٺي هئي ۽ ويٺي ويٺي ڀجيا ۽ ماني کائي رهي هئي. زال مڙس ٻئي سنڌي لڳي رهيا هئا. مڙس متارو هو. چندرڪانت ڪجھ چئي تنهن کان اڳ ڪنچن دور وڃي سامان رکيو. ههڙي مشڪل حالت ۾ ويڙهه جهڳڙي بابت سوچيندي به هينئون ڪنبي وڃي!
شروعات ۾ اسٽيمر جي تهه خاني ۾ داخل ٿيا ته ائين لڳي رهيو هو ته هيڏا سارا ماڻهو ڪيئن سمائجي سگھندا؟ گنديءَ ۾ ان وجھندي ٿئي ڪجھ ان طرح جو احساس ٿي رهيو هو. شروع ۾ اڀامندڙ لوڪ ڌيري ڌيري ٿانئيڪو ٿي رهيو هو. پهريان جنهن پير پختا ڪري جڳهه والاري هئي اهو ئي ماڻهو ذرا سوڙهو ٿيندي چئي رهيو هو “ هيڏاهن هن طرف اچي وڃو، جڳهه آهي.” هاڻي ته طيءِ هو ته جيستائين جهاز لنگربو ڪونه تيستائين گڏ رهڻو آهي. ڌيمي ڌيمي ماڻهن هڪ ٻئي سان ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ ننڍڙن ننڍڙن ٽولن ۾ ورهائجي رهيا هئا. اهي ماڻهو نه هيا، پيڙائن جون ڀريون هيون. هر هڪ ماڻهو لڙڪ اگھندي اگھندي انهن کي کولي رهيو هو ۽ ڏيکاري رهيو هو. “ ڏسو مون ڪيڏو سارو وڃايو آهي.” ڏسو مونکي ڪهڙا نه ڪاپاري ڌڪ لڳا آهن.” ڪنچن ڏسي رهي هئي. هن کي ٿيو ائين زخم اگھاڙا ڪري ڏيکارڻ سان هنن جي پيڙا ٻيڻي ڪونه ٿيندي هوندي؟ ڪڏهن ڪڏهن ته ائين لڳندو هو ته هرڪو پنهنجي پنهنجي وڏائي ڏيکارڻ لاءِ پنهنجي پيڙا تان پردو هٽائي رهيو آهي. ائين چٻي چٻي ڳالهه ڪري رهيا آهن ڄڻ ان مان مزو نه وٺي رهيا هجن! هرڪنهن کي لڳي رهيو هو ته هن کان وڌيڪ دکي ٻيو ڪونهي.
سازگار موسم هجي ته ڪراچيءَ کان اوکا بندر تائين جو سفر ٻارهن کان پندرهن ڪلاڪن جو هو پر ڏمريل سمنڊ ٽن ڏينهن تائين ڪناري پهچڻ نه ڏنو. ماڻهن وٽ پيل کاڌو خوراڪ ڪڏهوڪا ختم ٿي رهيا هئا. پيئڻ جو پاڻي به سنڀالي سنڀالي واپرائڻو پيو ٿي. ٿرڊ ڪلاس وارن جو هونئن به ڪير ڌڻي ڌوڻي هوندو آهي! واڙي ۾ پوريل ڍورن جهڙي حالت هئي. ڪنچن ۽ اروڻا کي سمنڊ ڏاڍو چڙهيو. اروڻا ته الٽيون ڪري ڪري اڌمئي ٿي وئي هئي. ڪنچن کي چڪر اچي رهيا هئا ۽ پيٽ ۾ پيڙا ٿي رهي هئي. سمنڊ ۽ چانڊوڪين وارا ڏينهن. ديوشنڪرجون مستيون به وڌي ويئون هيون. گھڙي گھڙي ڊوڙي ڊيڪ تي هليو وڃي. اتي ڪلاڪڪن جا ڪلاڪ پاڻيءَ کي ڏسندو بيٺو رهي. سندس سنڀال لاءِ ڪنچن چندرڪانت کي هن جي پويان پويان موڪلي. هڪ اڌ ڏينهن چندرڪانت کي پاڻي ڏسڻ وڻيو پر پوءِ هو به خفي ٿي پيو. چپ چاپ ويٺل ديو شنڪر کي ڏسي ڪو ڊڄي هٽي وڃي ته هو چوندو هو “ ڪا ڳالهه ڪانهي، ڪجھ به نه ڪندو. منهنجو ڏاڏو اهڙو چريو ناهي جو مارڪُٽ ڪري.” پر هيٺ تهه خاني ۾ ديوشنڪر کي مزو نه ايندو هو. ڪنهن پڃري ۾ پوريل جانور جيان هيڏي هوڏي چڪر هڻندو رهندو هو. ٻئي ڏينهن ڌمال ڪندي ديو شنڪر کي ڏسي سامهون واري سنڌيءَ چيو “ پوڙهي کي ٻڌي ڇڏيوس.” ڪنچن ڪنبي ويئي. اردگرد وارن به احتجاج ڪيو، ٻڌي ڇڏيوس، ٻڌي ڇڏيوس.” ٻن ٽن ڄڻڻ ملي ڪري ديوشنڪر جا هٿ پير ٻڌي به ڇڏيا. مخالفت ۾ ديوشنڪر مٿو ڀٽڪائڻ لڳو. ليٿڙيون پائڻ لڳو. ٿڪجي ديوشنڪر سانت ٿيو ته ڪنچن هوريان هوريان هن جي ڀر ۾ ويئي. اڌ کليل منهن مان نڪرندڙ گِگ، ڳلن تي سڪل آنسن جو ميل، اک جي ڪنڊ ۾ چهٽل پچيون، ابهم ــ اسهائي ٻار جهڙو لڳي رهيو هو ديو شنڪر. ڪنچن جي دل تي گوتم چڙهي آيو. ديوشنڪر جا هٿ پير ڇوڙيندي هن کان سڏڪو نڪري ويو. اڊڪجي جاڳيل ديوشنڪر ڪنهن ڊنل ٻار جيان هن کي چنبڙي رهيو. هن جي اڻڀن وارن ۾ گھمندڙ ڪنچن جي اڱرين مان ممتا ٽپڪي رهي هئي.
ان رات سامهون واري ڳورهاري استريءَ کي ويم واري پيڙا اٿي. ڏڪر ۾ اڌڪ ماس! پر جيون ڪٿي ڪنهن جي واٽ نهاريندو آهي. هو پنهنجي نج تال ۽ ليه ۾ مسلسل هلندو رهندو آهي. جهاز ۾ چڙهيا تڏهن کان ڪنهن نه ڪنهن ڳالهه تان وڙهندڙ استريءَ جو پتي ڪنچن وٽ اچي هٿ ٻڌي مدد لاءِ وينتي ڪرڻ لڳو. ڪنچن ڏٺو مائيءَ کي ٻر ڪندي به ڪونه اچي رهيو هو. هوءَ ڇڙيون هڻي رهي هئي ، ليٿڙيون پائي رهي هئي. ٻين ٽن چئن عورتن کي سڏي هن ساڙهيءَ جو پڙدو ڪيو. سڄي رات جي ڪوشش کان پوءِ ٻار جو جنم ٿيو. ڪنچن جا هٿ جھلجي پيا هئا. اها عورت هن جون ٻانهون پڪڙي ٻر ڪري رهي هئي. ڪنچن ٿالهي وڄائي. پٽ ڄميو هو پر هن هِن ڌرتيءَ تي پهرين پير رکيا هئا. هونئن به ههڙي ڏکئي وقت ۾ٻيو ٿي به ڇا ٿي سگھيو! پر اهائي دلداري هئي ته ڏکي حالت ۾ به ساهه هلي رهيا هيا. شايد وڌيڪ جيئڻ وارو سنگھرش جيون کي وڌيڪ رفتار ڏيندو هوندو. سڀني چيو “دريا لعل” نالو رکجيس، پر هن جو ديس ڪهڙو؟ ٻار کي وهنجاري پيءَ جي هٿ ۾ ڏنو ويو تڏهن چندرڪانت اچي پڇيو “ اما ڏاڏو ڪٿي؟”
ڪنچن کن پل لاءِ ته هٻڪي ويئي. وري ڊوڙندي ڊيڪ مٿي ويئي. ڊيڪ تي ڪو ڪونه هيو. جهاز جي ڪنڊ ڪڙڇ گھمي آئي. وڙهي ڪري فرسٽ ڪلاس ۽ سيڪنڊ ڪلاس واريون ڪئبينون به کولرايون. ديوشنڪر ڪٿي ڪونه هيو. هوءَ ڊيڪ جي ريلينگ پڪڙي ويهي رهي. چوڏهين جي چنڊ جو نور اڏي ويو هو. سامون آڪاش ۾ ديوشنڪر جي وياڪل اکين جي لالاڻ اڀري آئي هئي. سمنڊ ڪن روئي روئي ماٺ ڪيل اکين جيان سانت هو. شايد ان کي به ڏک هيو ته هڪ جيو جي بدلي هڪ جيو وٺڻو پيو هو! پر ههڙا ته ڪيترا جيو هليا ويا هوندا ڪهڙي خبر؟ هڪڙو سوال ڪنچن جي مٿي تي سرڻ جيان لامارا ڏيئي رهيو هو. “ مان امرت کي ڪهڙو جواب ڏينديس؟” گوتم ويو. خبر ناهي ڪٿي هوندو؟ هوندو به يا نه؟ ديوشنڪر هيَن اوچتو هليو ويو . ڪنچن کي ٻوهاڙ ڪري روئڻو هيو. هن جون اکيون جلي رهيون هيون ۽ آنسون اٽڪيا پيا هئا. چوئڦير ماڻهو مڙي دلداري ڏيئي رهيا هئا. اروڻا ڪنچن جي گود ۾ مٿو رکي سڏڪا ڀري رهي هئي. چندرڪانت ماڻس جو ڪلهو پڪڙي بيٺو بيٺو روئي رهيو هو. ڪو چئي رهيو هو “ هن پوڙهي جا هٿ پير ڪنهن ڇوڙيا؟” ڪو چئي رهيو هو “ ڇٽي ويا هوندس؛ پاڻهين. ته ڪو وري چئي رهيو هو “ هاڻ اهو چريو ماڻهو هجي ته به ڇا ۽ نه هجي ته به ڇا؟” ته ڪنهن چيو “ هيءَ مائي نه روئندي ته چري ٿي پوندي.” ڪنچن خالي اکين سان ويٺي هئي.
ٽئين ڏينهن اوکا بندر تي جهاز لنگرانداز ٿيوته ڪنچن جي چهري تي بچي وڃڻ ڪو به ڀاو نه هيو. ديوشنڪر جي وڃڻ جي پويان چندرڪانت اچانڪ وڏو ٿي ويو هو، ڪڙم جو اڪيلو ئي مرد! چندرڪانت چوي تيئن ڪنچن مشين جيان سڀ ڪجھ ڪندي رهي. وطن وڃڻ لاءِ اوکا کان ٽرين ۾ ڪانپ تائين وڃڻو هو. ان ۾ به وارا رکيل هئا. اڃان ته اڳين پنجن کيپن جا مسافر وڃڻ جي واٽ نهاريو شرنارٿي ڪئنپ ۾ويٺا هئا. ڪئنپ معني هڪڙو وڏو تنبو. جت ڪٿ ماڻهو وڻجهارن جيان پيا هئا. تنبوءَ جي ٿورو پريان پاڻيءَ جون ڪوٺيون ڀريون پيون هيون. صبح شام اٺ گاڏي وارو اچي اهي ڀري ويندو هو. راحت پهچائڻ وارن ڪمن ۾ ماڻهن کي زبردست اتساهه ڏيکاريو هو. صبح جو رضاڪار ڀاڄي پوري ۽ شام جو لسي کچڻي کڻي ايندا هئا. هٻڪندي شرمائيندي ماڻهن کي سڏي چوندا هئا “ هي توهان جو ئي آهي، وٺجو، شرم نه ڪجو.” اچي پڇي به وڃن ته “ توهان کاڌو؟” جنهن جي گھر چلهه اکنڊ اگنيهوتريءَ جيان ٻرندي رهندي هئي ان ديو شنڪر جي ننهن ۽ پوٽا لائين ۾ بيهندا هئا. دٻي جي ڍڪڻ ۾ کچڻي يا ڀاڄي وٺبي هئي ۽ لوٽي ۾ لسي. پوريون ته ساڙهيءَ جي پلئه ۾ به وٺي ڇڏبيون هيون. ان کي ئي چوندا هوندا سميه ڪي گتي نياري؟
هفتو کن ٿيو هوندو. هڪ شام ڪنهن خبر آندي ته سمنڊ ڪناري ڪو لاش آيو آهي. ڪنچن ڄڻ اڊڪجي اٿي هجي. چندرڪانت چيو “ اهو دادا جو لاش نه به هجي.” ۽ هجي ته؟ ڪنچن کي ٿيو “ مان امرت کي ايترو ته چئي سگھنديس ته مون بابا کي وڌيسر وداع ڪيو آهي.” چندرڪانت ۽ اروڻا کي سامان سونپي هوءَ وڃڻ لڳي ته ڪن ٻن ٽن چيو به سهي “ هينئر رهڻ ڏيو، متان ڪجھ ..... ” پر رات ۾ لاش کي گدڙ يا ڪتا کائي وڃن ته؟ ڪنچن پل لاءِ به نه رڪي.
پرهه جو ڪنچن ڪئنپ ۾ واپس آئي. هوءَ لاش وٺڻ ويئي هئي پر لاش بڻجي واپس آئي هئي. سندس پير ٿاٻڙيا پئي. وکريل وار، اڻڀا ڳل، چيريل ڪن جي پاپڙيءَ تي ڄميل رت، چٿريل چيڀاٽيل جسم.... هن جهڙي ڪيترين ئي استرين جي جيون جو اڀاڳو اڌيايه! اروڻا پڇيو “ اما تنهجو منگل سوتر!” ڪنچن ڪو به جواب ڪونه ڏنو ۽ پنهنجن هٿن کي ڏسندي رهي.